629920504190Ç E V İ R İ L E R . . . T R A N S L A T I O N S . . . T R A D U C T I O N S-444529845SÖZLÜ KÜLTÜR*Yazan: Jack GOODY*Yazısız bir kültür. Yazılı ve sözlü kültür arasında yapılagelen standart karşılaştırmaların çoğunda kusurlar vardır, çünkü yazının işlevi yanlış akta-rılmıştır. Yazı, sözlü iletişimin yerine ge-çemez; yalnızca, iletişim kurmanın baş-ka bir yoludur. Sadece bazı durumlarda, yazı, sözlü iletişimin yerine geçer, fakat, bu sırada da yeni yollar geliştirir. Yeni elektronik medya için de aynısı geçerli-dir; yalnızca belirli durumlarda yazılı ve sözlü kültürün yerine geçebilir ve tıpkı, yazının, insan iletişiminin ana aracı olan dilin sözlü kullanımına bağlı olması gibi, elektronik medya da her zaman bunlara bağımlıdır.Sözlü, Yazılı ve Karışık Kültür İncelemelerindeki MeselelerYazılı ve yazısız toplumları (ya da kültürleri) birbirinden ayırmak ve ya-zıya sahip olan toplumların yazılı ve sözlü geleneklerinin ayırımını yapmak oldukça önemli bir meseledir. Yazı sa-hibi toplumlardaki sözlü iletişim yazısı olmayan toplumlardaki sözlü iletişim ile aynı değildir. İkincisinde, sözlü gele-nek, kültürel aktarımın bütün yükünü taşımak zorundadır. Okur-yazar top-lumlarda ise, sözlü gelenek, kalıplaşmış fiil biçimlerinden oluşan yazınsal eylem bütünlüğünün bir parçası durumdadır. Milman Parry ve Albert Lord tarafın-dan 1930’ların Yugoslavya’sında Novi Pazar’dan derlenen kafe şarkıları ve Grimm Kardeşler tarafından 19. yüzyıl-da Almanya’da derlenen Avrupa kıyıla-rının “peri” hikâyeleri popüler kültürün-4445153670bir parçasını oluşturmaktaydı ve bu kültür, şehir kaynaklı yüksek kültürün okur-yazarlık temelli tezahürleri ile bağlantılı olan basılmış öyküler ve diğer eserler ile beslenmekteydi. Ve, popüler kültürün bu sözlü tarafının -okuryazar olmayan toplumların sözlü ürünleri ile şeklen bağlı olsa da- hem içeriği hem de işlevi kesinlikle ciddi değişiklikle-re uğramıştır. Toplumun bakış açısına göre, günümüzde sözlü kültürün işlevi, hayatın değişik noktalarındaki çeşitli sosyal gruplar tarafından farklı değerler atfedilse de, yazılı olana göre ikinci plan-dadır. Örneğin, okur-yazar kültürlerde-ki dinî uygulamalar, çoğunlukla kutsal kitaplara dayanırlar ve okur-yazar din adamları aracılığı ile yayılırlar, öyleyse, sözlü kültürde aktarılan şey, “dinî” olan-dan ziyade “büyülü” olandır; “öz”den zi-yade “dışta kalan”dır. Diğer bir deyişle, sözlü geleneğin içeriği, toplumun görüş ve yaşayış biçimlerinden farklı olma, ay-kırılaştırılma eğilimindedir.Sözlü ve yazılı kültür arasında yap-tığımız ayırıma ve yazısı olan toplumlar-daki sözlü ve yazılı gelenekler arasında yaptığımız ayırıma ek olarak, kişiler arasında, okur-yazar olan, okur-yazar olmayan ve okur-yazar cahil arasında-ki ayırımı da yapmak zorundayız. Bazı okur-yazar toplumlarda sadece konuşa-rak iletişim kuran kişiler vardır. Bu alt kültürler ve sözlü kültürler arasındaki karşılaştırmalar büyük bir dikkatle ya-pılmalıdır. Okuma-yazması olmayan bir cahil (nonliterate) ile okuma-yazmasıFolklore, Cultural Performances, and Popular Entertainments, Ed. Richard Bauman, New York, Oxford: Oxford University Press, 1992: 12-21.-4445217805128http://www.millifolklor.comMillî Folklor, 2009, Y›l 21, Say› 83-444559055olan bir cahil (illeterate), birçok ortak özellikleri olmasına rağmen, aynı kişiler değillerdir.Sözlü gelenek, oldukça müphem bir kavramdır. Okur-yazar olmayan bir top-lumda sözlü gelenek, kuşaktan kuşağa söz aracılığıyla aktarılan her şeyi – baş-ka bir deyişle kültürün tamamını - kap-sar. Okur-yazar toplumlarda, hem yazılı hem de sözlü gelenekler parçalı olmak zorundadır. Üstelik, halk hikâyeleri gibi sözlü kültür öğeleri kaçınılmaz bir şekil-de yazıya geçirilirken, Indian Vedas ör-neğinde olduğu gibi, yazılı geleneğin öğe-leri genellikle sözlü olarak aktarılırlar. Bir şiirin okulda sözlü olarak öğreniliyor olması onu sözlü üretimin bir parçası yapmaz. Düzenleme noktasından bakıl-dığında, yazılı eserlerin bile, yazılmadan önce zihinde -sözlü olarak- bölüm bölüm oluşturulduğu görülmektedir. Yani, ara-yüz büyük önem taşımaya devam etmek-tedir. Örneğin, İncil hikâyeleri, yazılı ge-lenekten yoksun olan, fakat, bu geleneğe sahip olanlarla irtibatı olan toplumlarda veya gruplarda, ebeveyn ve çocuk ara-sındaki sözlü iletişimin bir parçasıdır.“Gelenek” kelimesi -geniş anlamıyla nesiller arası iletişimde, doğrudan oldu-ğu kadar dolaylı olarak da- tek bir nesilde de olsa sözde bir sürekliliğe işaret eder. Daha sınırlı anlamıyla ise “gelenek”, edebî geleneği ya da edebî geleneğin, halk hikâyesi, efsane, türkü, bilmece ve atasözü gibi sözlü taraflarını kapsayan bir kavramdır. Bu sözlü taraflar, bazen, yazılı olan anlamında kullanılan “lite-rate” kelimesi ile karışmamaları için, kalıplaşmış sözlü biçimler olarak da ad-landırılırlar. Toplumların sözlü sanat bi-çimlerinde, yazılı olanlar ve olmayanlar arasında kesin çizgiler çizmek mümkün değildir, fakat, roman gibi (ya da bir sen-fonideki müzik gibi) belirli türler, kesin-likle yazılı sanatın ürünüdür.-4445191135Farklılık gösteren sadece türler değildir, fakat, bunların bazıları yazılı veya sözlü olmalarına bağlı olarak özel-liklerini değiştirirler. Yazılı bir çalışma zorunlu olarak bir metne sahiptir, fakat, sözlü bir kompozisyon, herhangi bir za-manda farklı kişiler tarafından değişti-rilebilir. Edebiyat eleştirisinde sıklıkla bahsedilen birlik kavramı sözlü bir ürü-nü incelerken oldukça yetersizdir. Bir kişinin planlı bir durumda duyduğu bir şeyin, o anda basit bir insan zihninden çıkmış bir ürün olması ihtimali bir edebî çalışma olması ihtimalinden oldukça dü-şüktür. Tuvallerin altındaki şahsi imza, freskleri hazırlama aşamasında duvar-lara sayısız eller yeniden ve yeniden do-kunduklarında oradan yok olur.Burada, Romantizmin etkisiyle, toplu bir üretim bütünlüğü olan türküler ile şahsi bir üretim olan lirik şiiri karşı-laştırma hatasına düşen 19. yüzyıl araş-tırmacılarının hatasına düşme tehlikesi vardır. Tıpkı bu ikiliğin uygulandığı di-ğer yerlerde olduğu gibi, yapılan karşı-laştırma hatalıdır. Burada ise, bütünü oluşturma, temsil ve nakletme birbirine karıştırılmaktadır. Sözlü toplumlarda, kuzey Gana’daki Bagre of the LoDagaa örneğinde olduğu gibi, uzun bir şiirin temsili çalışmayı yeniden şekillendirir ve gelecekteki uyarlamalar için yeni bir model oluşmasını sağlar. Yaratma eyle-mi bağlamında, bütünü oluşturma süre-ci, ilişki ya da örnek yokluğunda yeniden inşa etmesi imkânsız bir süreçtir. Fakat, kural olarak, farklı kişiler tarafından yapılan uyarlamalardan çok daha fazla birbirine benzeyen temsilleri bir kişinin nasıl yarattığını görmek mümkündür. Kişiler katkılarda bulunurlar, bazıları diğerlerinden daha yaratıcıdırlar, fakat, sözlü aktarımın zaman karşısındaki do-ğal yapısı yüzünden, bu kişilerin imza-http://www.millifolklor.com129Millî Folklor, 2009, Y›l 21, Say› 83-444559055ları nadir olarak uzun süre yaşamaya devam eder.Bu yanlış mantık yürütmenin daha ileri safhası çeşitliliğin farkındadır fa-kat, bu çeşitliliği, ideal veya temeli oluş-turan bir versiyon olarak görür. Örneğin, yapısalcı yaklaşımlardan etkilenmiş ola-rak, Robert Kellog der ki, yazılı edebiyat, yazarın ve okurun zihinleri arasındaki iletişimi kurarken, sanatsal sözlü eyle-min arkasında sabit olan şey “sanatçı ve seyirci tarafından birbirlerinden farklı olarak paylaşılan geleneğin bir tarafı, ideal bir performansı”dır. Robert Kel-log, buna örnek olarak, Zaire’nin sözlü ürünlerinden biri olan Mwindo Epic’ten bahseder. Bu sözlü ürün, icra edilmemiş olarak varlığını sürdüren, oldukça uzun ve detaylı bir idealdir. Bu ve bunun gibi bakış açıları, derin yapı düşüncesinin yanlış uygulamalarını simgeler ve söz-lü edebiyatı ortak bir çalışma olan halk edebiyatının ruhundan doğmuş kabul edenlerle aynı zorlukları paylaşır. Sözlü temsil açısından ele alındığında, sözlü toplumlarda bireylerin daha farklı rol-lere sahip olduğu oldukça açık olmasına rağmen, bu farklılıkları tanımlamak için incelenmesi mümkün olmayan süreçler-den ve yöntemlerden oluşan fikirler or-taya koymamalıyız.Sözlü Kültürün Özellikleri Yazısı olan bir toplumdaki sözlügelenekten ya da sözlü bir alt kültürden ayrı olarak, sözlü bir kültürün özellikleri nelerdir? Öncelikle, iletişim bakımdan ele alındığında, bütün etkileşim yüz yüze temasın olduğu durumlarda etkin olarak yer alır (bakınız Etkileşim, Yüz Yüze). Eğitimli toplumlarda, öğretmenin de, en azından çocuklar için bile olsa, bilginin aktarıcısı olarak yegâne bir rolü olduğu açıktır. Fakat, öğretmenin arkasındaki “otorite”, sonuçta kitaplarda yatmakta-dır ve zeki, meraklı öğrenciler nihayetin--4445190500de, kütüphaneyi doğrudan kullanmayı öğrenirler. Daha sonra öğretmen, açıkla-maları, yorumları ve sayfalarda birikmiş olan bilgilere yaptığı ilaveleri ile değer kazanır. Sözlü kültürlerde ise, her şey büyüklerin zihinlerinde depolanmıştır, bu nedenle, en uzun görüşülen ve en uzun yaşayan kişi bilginin ana kaynağı olarak yaşamaya devam eder. Sadece bu nedenden dolayı bile, yaşlılara saygı gös-termek zorunludur. Onlar, geçmiş hak-kındaki bilgilerin, yani, toplumun gele-nekleri ve kültürü hakkındaki bilgilerin yerine konmaz depolarıdırlar. Sınırlı ko-şullarda yazıya sahip olan toplumlar için de bu durum geçerlidir.İkinci olarak, neredeyse bilginin tek deposunun insan hafızası olduğu gerçe-ği şu anlama gelir ki, bu bilgiler her za-man hatırlanıp unutulmaya müsaittir-ler. Tabii ki, özel bilgileri korumak için geliştirilmiş yöntemler vardır. Fakat, bilinçli olarak yönlendirilmezse, hafıza, uymayanları ayıklayama eğilimi ile baş-ka ilgilere yönelir. Sözlü depolamanın ve aktarımın bu özelliği, bu kültürlerin göreceli olarak homojen olan özelliğine katkıda bulunur. Bu kültürlerde, hafıza, birbirleri ile bütünleşen deneyimlerle ça-lışmaya devam ederken, rahatsızlık ve-ren, diğerleri ile uyumsuz olanlarını ise unutma eğilimindedir.Sonuç olarak, çoğu kişisel özellik-ler ya da kişisel çelişkiler, ya kültürün dışında kalma ya da zaten hep orada-larmış gibi kültürün içine dahil olma eğilimindedirler. Örneğin, yenilikler, dini uygulamaların, kısmen karmaşık yaratıcılıkları yüzünden kısmen de sağ-lık ve hastalık, yaşam ve ölüm üzerine getirdikleri pratik çözümlerin yetersizli-ği yüzünden, değişmez bir parçasıdırlar. Başarısız olan Tanrı yeni bir yaratılış ya da dışarıdan getirilen başka bir şeyle yer değiştirilir. Bu yaratılışların bazıları130http://www.millifolklor.comMillî Folklor, 2009, Y›l 21, Say› 83-444559055denenir, bazıları reddedilir, bir kısmı da sabitleşmiş bir gelenek ortaya koyarak yaşamaya devam eder.Katılımcılara göre kültür, tıpkı Bagre’nin versiyonlarının çoğunluk ta-rafından aynı kabul edilmesi gibi, hep aynı olarak algılanır. Bu tip yargıları bir temsilin, bir ritüelin gizli bir sürek-liliğinden ya da bütününden kopmuş bir idealin izleri olarak yorumlamanın temelleri derin bir yapıdan gelir ve uy-gulamada ve teoride çok az kanıtları var-dır. Çeşitlilikler oluşur ve bazıları çok belirgin değişimlere yol açarlar. Eğer böyle olmasaydı, örneğin Papua Yeni Gine gibi göreceli olarak küçük olan böl-gelerdeki sözlü kültürün sıra dışı çeşitli-liğinden kim nasıl sorumlu tutulabilirdi ki? Bazı değişiklikler kasten bazıları da istemeden göz ardı edilirler ve sözel ben-zerliğin belirlenmesi genellikle zordur. LoDagaa’nın uzun Bagre ezberi yazıya geçirildiğinden beri, bu toplumun okur-yazar üyeleri, yazılı versiyonun mevcut versiyondan farklı olduğunu görebil-mektedirler. Bu ilk yazılı versiyon, onu ezberleyen ve Ortodoks(merkezi) bir versiyon düşüncesini uygulayan ataları tarafından oluşturulmuştu. Fakat, eşit bir biçimde katılmak mümkündür ki, sözlü bir kültürde “asıl” versiyon, biri-lerinin çağdaşları tarafından üretilmiş olandır -en eski değildir fakat en yeni-sidir- çünkü, ancak bu şekilde geçmişte kalan ilgilerden ziyade mevcut olanları yansıtılacaktır.Aynı şekilde, değişim, sözlü hafı-zanın doğası ve sözlü aktarımın tarzı tarafından bir lokmada yutulma eğili-mindedir ve tabi ki şüphe ve çelişkiler de. Sözlü kültürün üyeleri zaman zaman kendi Tanrıları, ritüelleri ve dayanak-ları hakkında şüpheye düşerler. Fakat, ne zaman ki bunlar yazıya geçirilirler, işte o zaman, kendi kendini inşa eden,-4445191135gerçek bir eleştiri geleneği ortaya çıkar. Şüphecilik kuşağı-inançsızlık-kısmen, alternatif versiyonları parça parça oturt-ma, tahminlerin sonuçlarını düzenli bir şekilde kaydetme, uzmanların çelişki-lerinden görüneni algılama sorunudur. Sözlü kültürlerde, geçmişteki hataların yer aldığı karatahta, inancın homojen görüntüsünü koruyabilmek ve kültürel değerlerin toplu bağlılığını sağlayabil-mek için her nesilde yeniden temizlen-me eğilimindedirEğitim, Sosyal İlişkiler ve Diğer Sosyal KurumlarBizim eğitim dediğimiz şey, nesil-ler arasındaki aktarım sürecidir ve genç olana bilinçli olarak yapılan öğretme eylemine karşılık gelir. Okur-yazar top-lumlarda bu süreç tamamen resmîdir ve genellikle birbirinden ayrı örgütlerde gerçekleşir: Okullar, kolejler ve üniver-siteler. Sözlü kültürlerde, öğrenme kaçı-nılmaz olarak daha fazla bağlam odaklı bir süreçtir, belirli bir ortamdan ziyade “iş üstündeyken” gerçekleşir. Resmî okul sürecinde, yazılı muadilleri ile karşılaş-tırıldığında, eylemlerin ve düşüncele-rin sözel sorumluluğu çok daha azdır; itimat yazılı olanadır ve her koşulda, daha soyut, daha genel ve daha eleşti-rel bir yaklaşıma olanak sağlar. Sözlü öğrenme çok daha fazla miktarda somut gösterimi ve katılımı gerektirir. Bu ne-denle, sözlü öğrenme sürecinde, çocuğun dünyası yetişkinlerin dünyasından fazla ayrı değildir. Tartışmaların ve olayların cereyan ettiği sırada çocuklar da orada oturmaya veya oynamaya devam eder-ler, en azından bu eylemlerin genel ha-vasını teneffüs ederler ve bazen de, eğer dikkatle dinlerlerse, bazılarının içeriğini de kavrarlar. Sözlü iletişim sese ve yüz yüze olan etkileşime bağlı olduğu için öğrenmenin büyük kısmı umumi olarak gerçekleşir. Okur-yazar kültürlerde birhttp://www.millifolklor.com131Millî Folklor, 2009, Y›l 21, Say› 83-444559055birey kitabını alıp yalnız başına çekip gidebilirken sözlü kültürlerde ikinci bir eşe anlatıcı ya da öğretici olarak ihtiyaç vardır. Bir bakıma bu nedenden dolayı, yalnız kalma ve kendi kendine iletişim kurma sözlü kültürlerde bazen şüpheyle karşılanır, muhtemelen, büyülük ya da kâhinlik gibi kötü eylemlerin başlangıcı olarak algılanır. Yalnız başına yemek yemek gibi münferit yapılan eylemler olumsuz bir değer taşıyabilirler; bu an-layışa göre, kişinin mahremiyet hakkı-nın ödüllendirilmesi söz konusu değildir, çünkü insan hayatının birbirini etkile-yen doğası daha çok doğrudan herkese açık şekildedir.Diğer bir deyişle, Emile Durkheim’in, daha basit toplumların mekanik birliği olarak gördüğü şey sadece işin paylaşıl-ması meselesi değildir. Sosyal ilişkiler ve değerler, yüz yüze iletişim kurulan durumlarda daha da açıktan desteklen-mek zorundadırlar; bir metin için, dışa-rıdan bir yardım kaynağı olabilecek bir müracaat yeri yoktur. Kelimelerin esas anlamları için de aynı durum geçerlidir. Anlamsal nitelikler etkileşim ile geçerli hâle gelir; geçmişteki anlamlar tarihsel etimoloji ile yeniden canlandırılıp kul-lanıma sokulamazlar; hafızada taşın-mayan, yararlı olduğu üzere silinip yok edilir. Dilsel iletişimin sözlü yollara hap-sedilmesi, yaygın olarak “ilkel mantık”ın özelliği olarak kabul edilen bazı vasıfla-rın sorumlusudur. Daha fazla somutluk ve soyutlamanın göreceli olarak azlığı, etkileşim durumunun baskın içeriğine bağlanmalıdır. Çekingenlikler, genel kuralların ayrıntılarında yer alırlar ve genellikle, açık olmaktan ziyade örtük-türler. Sosyologlar Max Weber ve Talcott Parsons tarafından geliştirilen termino-lojide, bu tip toplumlar, evrensel olmak-tan ziyade bağımsız olma eğilimindedir-ler.-4445203200Sosyal kurumlar sözlü kanala yöne-lik sınırlamalardan çok fazla etkilenir-ler. Dinler, günlük yaşam ile açıkça daha sıkı bir bağ içinde olmak için daha fazla yerel ilgi odağına sahip olmaya eğilimin-dedirler. Yasal işlemler, genel kurallar ve resmî prosedürler tarafından daha az yönetilirler. Genel kurallar kanun yapı-mında nadiren belirgin rol oynar çün-kü son zamanların kararları kanunun uygulanmasının kendisini oluşturur. Hakim için değiştirilmesi gereken veya meclis için yasa tasarıları ile telafisi ge-reken, utanç kalıntısı olacak kadar işe yararlılık ömrünü aşmış yazılı formüller yoktur. Hafızanın doğal eğilimi, çoğun-lukla, artık istenmez olanı unutulmaya gönderir. Siyasi arenada, sözlü iletişimle sınırlandırılmış olmak, açıkça, bürok-ratik devletin gelişmesini sınırlar. Dev-letlerin oluşumlarını engellemezken, merkez ve çevre arasındaki ilişki, haber halkalarından oluşan zayıf bir bağ ola-rak varlığını sürdürür. Hem iç iletişim hem de merkezî hesaplar, sözlü hafızaya onu kuvvetlendirici oyunlar ekleyerek çalışmaya devam eder, fakat, devletin ve ekonominin düzenlenmesi daha da kar-maşık hale geldikçe, tablosal gösterimli konuşmaya doğru olan baskı da artar.KAYNAKÇAFinnegan, Ruth. Oral Literature in Africa. Ox-ford, 1970.Finnegan, Ruth. Literary and Orality. Oxford,1988.Goody, Jack. The Myth of the Bagre. Oxford,1972.Goody, Jack ve S. W. D. K. Gandah, eds. Une récitation du Bagré. Paris, 1980.Kellogg, Robert. “Oral Literature”. New Lite-rary History 5 (1973): 55-66.Lord, Albert. The Singer of Tales. Cambridge:Mass, 1960, yeniden basım 1981.132http://www.millifolklor.com