Sözlükte MANİ Nedir:

Mani, başta aşk olmak üzere hemen her konuda yazılabilen bir halk edebiyatı nazım türüdür. Çoğunlukla 7 heceli dört dizelik bir bendden meydana gelir. Ama dizeleri 4-5-8-10-14 heceli kalıplarla söylenmiş maniler de vardır. Birinci, ikinci dördüncü dizeler birbirleriyle kafiyeli, üçüncü dize serbesttir. Yani kafiye dizilişi aaxadır. Aaaxa düzeninde maniler de var. İlk iki dize hazırlık dizeleridir. Son iki dize ile anlam bağlantısı yoktur. Asıl anlatılmak istenen son iki dizede verilir. Maniler çok çeşitlidir. En çok kullanılanlar düz ya da tam mani, kesik mani, cinaslı mani, yedekli mani, artık mani’dir.

Manilerin Özellikleri

 1- Sözlü edebiyat ürünlerindendir.
 2- Genellikle bir dörtlükten oluşur. Ama mısra sayıları 5678 hatta 14 olan maniler de vardır.
 3- Kafiye düzeni aaxa şeklindedir.
 4- Anonim halk edebiyatının en yaygın şeklidir. Özellikle yüzük oyunları ve mangal sohbetlerinde söylenirler.
 5- Mani'nin birinci ve ikinci mısraları konuya giriş için hazırlık mısralarıdır. Asıl söylenilmek istenen 3. ve 4. mısralarda söylenir. 1. ve 2. mısralar tamamen de konu dışı değildir.
 6- Mani'nin birinci ve ikinci mısraları konuya giriş için hazırlık mısralarıdır. Asıl söylenilmek istenen 3. ve 4. mısralarda söylenir. 1. ve 2. mısralar tamamen de konu dışı değildir.
 7- Üçüncü mısranın serbest oluşu söyleme kolaylığı sağlar.
 8- Anlam bakımından bir bütünlük gösteren maninin başlıca karakteri kendi kendine yetmesidir.
 9- Manilerde konu sınırı yoktur. Genelde aşk toplum olayları ölüm iyilikler hasret evlat sevgisi vb. konuları işlenir. Not: Divan Edebiyatındaki tuyuğun karşılığıdır.

Mani çeşitleri

Maniler çok çeşitlidir. En çok kullanılanlar düz ya da tam mani, kesik mani, cinaslı mani, yedekli mani, artık mani’dir.

1- Düz mani

Yedişer heceli dört dizeden oluşur. Kafiyeleri çokluk cinassızdır.

2- Kesik mani

Birinci dizesi 7 heceden az anlamlı ya da anlamsız bir sözcük grubu olan maniler. Bu kesik dize sadece kafiyeyi hazırlar. Eğer meydan ve kahvehanelerde söylenen ve ilk dizeleri “aman aman” ünlemi ile doldurulan manilerse bunlara İstanbul maniLeri denir.

3- Cinaslı mani

Kesik manilerde eğer kafiye cinaslı ise bunlara cinaslı mani denir.

4- Yedekli mani

Düz mani'nin sonuna aynı kafiyede iki dize daha eklenerek söylenen maniler. Cinaslı kafiye kullanılmaz birinci dizeleri anlamlıdır. Yedekli maniye artık mani de denir.

Manilerin Edebiyatımızdaki Yeri

Maniler, Anonim Halk Edebiyatı’nın en tanınmış folklorik ürünlerinden birisidir. Kafiye sırasına göre dağılımı (aaba) bakımından halk şiirleri içinde görülmeyen tek türdür.
 
Maniler her türlü hayati olayları (Aşk, gurbet, hasret, kıskançlık, kırgınlık ve tabiat vb.) işleyen bir türdür. Mani, halk şiirinin nazım şekli bakımından en küçük olanıdır. Maniler, Halk edebiyatının bilinmeyen şairleri tarafından söylenmiş, halka mal olmuş kıymetli gönül yadigarlarıdır.Türk insanının mani söyleme geleneği, terkedilmeyen bir gelenektir. Evlerde, toplantılarda, köylerde karşılıklı mani söyleme yarışları yapılır ve böylece hayatlarını renklendirmeyi başarırlar. Türk insanının bu geniş tabaksının, duygularını manilerle dile getirmesi, çeşitli gönül ürperişlerinin böyle kısa öz ve kesin ifadeyle dile getirilişi; onun sevgi, aşk gibi konulardaki hassasiyetini ve fıtri zekasının işlekliğini gösterir.

Mani Örnekleri

Kesik Mani Örnekleri

Karaca
Aldım aşkın tüfeğin
Vurdum bir kaç karaca
Dünyada bir yâr sevdim
Kaşı gözü karaca

Dağ bana
Bahçe sana bağ bana
Değme zincir kâr etmez
Zülfin teli bağ bana

Ayağı
Kuşlardan bir kuş gördüm
Var başında ayağı
Üstad manici isen
Aç maniden ayağı

Yedekli Mani Örneği

Ağlarım çağlar gibi
Derdim var dağlar gibi
Ciğerden yaralıyım
Gülerim çağlar gibi
Her gelen bir gül ister
Sahipsiz bağlar gibi

Ne viran çeşme imiş
Su içecek tası yok
Yıkıldı viran gönlüm
Yapacak ustası yok
Şu vefasız dünyanın
Ucu var ortası yok

Deyiş Mani Örneği

Adilem sen naçarsın
İnci mercan saçarsın
Dünya deniz olanda
Gönlüm nere kaçarsın

Ağam derim naçarım
İnci mercan saçarım
Dünya deniz olunca
Ben kuş olup kaçarım

Adilem sen naçarsın
La'l ü gevher saçarsın
Ben bir şahin olunca
Yavrum nere kaçarsın

Ağam derim naçarım
La'l ü gevher saçarım
Sen bir şahin olunca
Ben yerlere kaçarım

Adilem sen naçarsın
La'lü gevher saçarsın
Ben azrail olunca
Kuzum nere kaçarsın

Ağam derim naçarım
La'l ü gevher saçarım
Sen azrail olunca
Ben cennete kaçarım

Düz Mani Örneği

Bostanlarda fasulye
 Anam gitti gezmeye
 Ben anamdan örendim
 İnce boncuk çizmeye
 
Koyunum var karaman
 Gaybolursa araman
 Ben bir reçber kızıyım
 Şehirliye yaraman
 
Dere boyu gidelim
 Koyun kuzu güdelim
 Sennen beni görmüşler
 İnkâr bayrım edelim
 
Ak koyun kuzusuna
 Gün tutmuş postusuna
 Ne desen de ağlasam
 Arnımın yazısına
 
Tren gelir öterek
 Kömürünü dökerek
 Ben anamdan ayrıldım
 Gözüm yaşım dökerek
 
Tut yedim duttu beni
 Yârim unuttu beni
 Yarı yola varmadan
 Hıçkırık tuttu beni
 
Ak tavuk aldın mı?
 Kümese koymadın mı?
 Kör olası gaynana
 Sen gelin olmadın mı?
 
Kapelesi ketenden
 Yârim indi trenden
 Boynuna sarılayım
 Gülünü incelmeden
 
Kayalar yarılmasın
 Yar bana darılmasın
 Yar bana darılıp da
 Ellere sarılması
 
Çaya inesim geldi
 Şeker yiyesim geldi
 Ala gözlü ablamı
 Gene göresim geldi
 
Su içtim kana kana,
 Sular akar yana yana,
 Yüzün bir gün görmedim,
 Bilmem gidem ne yana.
 
Merdiven indirdiler,
 Atlara bindirdiler,
 Kızım seni kahır eline gönderdiler,
 Ağlar silinir silinir ağlar.
 
Gelin geldi evimize,
 Şenlik kurdu köyümüze,
 Hoş geldin allı gelin,
 Sefa geldin pullu gelin.
 
Baban carsıya vardı mı?
 Alını yeşilini aldı mı?
 Suda kızıma dedi mi?
 Haydı kızım kutlu olsun.
 
Haydı kızım kınan kutlu olsun,
 Burada dilin tatlı olsun.
 Çağırın gelin kızın anasını
 Kızı gelin oldu görsün.
 
Allah muradını verdi bugün,
 Anasını kızsız koyan
 Evlerini ıssız koyan,
 Testisini susuz koyan.
 
Kahve doktum kuruna,
 El vurmayın durula,
 Yârime yar diyeni,
 Sol göğsünden vurula.
 
Bayburt’a giden yollar
 Uzadıkça uzarlar,
 Geçme bizim kapıdan
 Eller bana kızarlar.
 
Maşrapanın kalayı,
 Kızlar çeker halayı,
 Allah için söyleyin,
 Var mı askın kolayı.
 
Suya bulgur ezerim,
 Hem ezer hem süzerim,
 Ben yarımın derdinden
 Deli olmuş gezerim.
 
Hey hızara hızara
 Dalda elma gızara
 Beni sana vermizler
 Başka yerden giz ara
 
Gayadan öküz bakar
 Öküzün arnı sakar
 Delikanlı dururken
 Sakallıya kim bakar
 
Mendil aldım onbeşe
 Onu serdim güneşe
 Gitti yârim gelmedi
 Beni aldı telaşe
 
Dağdan kestim kereste
 Kuş besledim kafeste
 Yârin hasta dediler
 Yetiştim son nefeste
 
Karşıda ala inek
 Tüyleri benek benek
 Hiç boğazımdan geçmiyor
 Yarsız yediğim yemek
 
Kuş kafese girmiyor
 Buna aklım ermiyor
 Hiç boşuna ah çekme
 Annem beni vermiyor
 
Evleri sarı boya
 Gel yarim doya doya
 İç vereme tutuldum
 Gamıma koya koya
 
Armut dalda bir iki
 Saydım baktım on iki
 On ikinin içinde
 Gök yazmalı benimki
 
İnce yazma düreyim
 Aç koynunu gireyim
 Uyan uyan sar beni
 Yar olduğunu bileyim
 
Tavanlarda tencere
 El vurmadım incire
 Gavur babam duymasın
 Çeker beni zencire

Sözlükte Semai Nedir:
Semai, halk şiirinde hecenin sekizli ölçüsü ile koşma biçiminde düzenlenen ve özel bir ezgi ile söylenen şiirlerdir. Halk şiirinde hecenin sekizli ölçüsü ile koşma biçiminde düzenlenen ve özel bir ezgi ile söylenen şiirlerdir. Genellikle en az üç, en fazla beş dörtlükten oluşurlar. Çoğunlukla doğa, güzellik, ayrılık, kavuşma gibi duygusal ve lirik temaları işlerler. Semainin hece ölçüsünün yanında aruz ölçüsü kullanılarak yazılanları da vardır.
 

Semailerin Özellikleri

 Genellikle en az üç, en fazla beş dörtlükten oluşurlar.
 Çoğunlukla doğa, güzellik, ayrılık,kavuşma gibi duygusal ve lirik temaları işlerler.
 Semainin hece ölçüsünün yanında aruz kullanılarak yazılanları da vardır.
 Güney Anadolu’da yaşayan Varsak Türkmenlerine ait halk şairleri tarafından söylenen şiirlerdir.
 Özel bir bestesi vardır.
 8’li hece ölçüsü ile söylenir.
 Şiirin sonuna doğru mahlas kullanılır.
 Yaygın olmayan bir nazım şeklidir.
 Dili sade ve yalındır halkın günlük yaşantıda kullandığı deyim ve deyişlerden yararlanılır.
 Birçok yönüyle koşmalara benzerler.Aralarındaki tek fark olarak semailerin 8'li hece ölçüsüyle yazılmaları koşmaların ise 11'li hece ölçüsüyle yazılmalarıdır.
 En güzel örneklerini Karacaoğlan,Erzurumlu Emrah vermiştir.
 İlk dörtlüğü aaab abab aaba abcb şeklinde diğer dörtlükler dddb eeeb fffb şeklindedir.

Semai Örnekleri

Örnek 1
İncecikten bir kar yağar
 Tozar Elif Elif diye
 Deli gönül abdal olmuş
 Gezer Elif Elif diye
 
Elif'in uğru nakışlı
 Yavru balaban bakışlı
 Yayla çiçeği kokuşlu
 Kokar Elif Elif diye
 
Elif kaşlarını çatar
 Gamzesi bağrıma batar
 Ak elleri kalem tutar
 Yazar Elif Elif diye
 
Evlerinin önü çardak
 Elif'in elinde bardak
 Sanki yeşil başlı ördek
 Yüzer Elif Elif diye
 
Karacaoğlan eğmelerin
 Gönül sevmez değmelerin
 İliklenmiş düğmelerin
 Çözer Elif Elif diye
Karacaoğlan

Örnek 2
Bize nisbet mi sultânım
 Adûlarla salınırsın
 Yusuf misli cânım
 Sevildikçe alınırsın
Erzurumlu Emrah

Sözlükte Varsağı Nedir:
Varsağı, özel bir ezgiyle söylenen koşmaya denir. İlk olarak Güney Anadolu’da yaşayan Varsak Türkmenleri tarafından söylendiği için bu adla anılır. Güney Anadolu'da Maraş'tan Mersin'e kadar uzayan bölgede yaşayan Varsak Türkleri, Selçuklular zamanında Anadolu'ya yerleşmişlerdi. Varsağı, Varsak Türkleri'nin kendilerine özgü bir ezgiyle söyledikleri türkü biçimidir.
 
Semaiye benzer, hece ölçüsünün en çok sekizli kalıbıyla yazılır. 4+4 duraklı veya duraksız olur. Kafiye şeması şöyledir: xaxa bbba ccca Semâiden ezgi yönüyle ayrılır. Varsağı yiğitçe bir havayla okunur. Çoğunlukla "bre", "hey", "hey gidi", gibi ünlemler yer alır. Bu ünlemlerin bulunmadığı varsağılar ezgisiyle fark edilir.
 
Halk edebiyatında en çok varsağı söyleyen aşık, Karacaoğlan'dır.
 

Varsağıların Özellikleri

 Güney Anadolu’da yaşayan Varsak Türkmenlerine ait halk şairleri tarafından söylenen şiirlerdir.
 Özel bir bestesi vardır.
 Sekizli hece ölçüsü ile söylenir.
 Varsağıda hayattan ve talihten şikayet gibi konular da işlenir.
 Şiirin sonuna doğru mahlas kullanılır.
 Yaygın olmayan bir nazım şeklidir.
 En güzel örneklerini Karacaoğlan vermiştir.
 

Varsağı Örnekleri

 Bre ağalar bre beyler
 Ölmeden bir dem sürelim
 Gözümüze kara toprak
 Dolmadan bir dem sürelim
 Amen hey Allahım aman
 Ne aman bilir ne zaman
 Üstümüzde çayır çemen
 Bitmeden bir dem sürelim
 Bana felek derler felek
 Ne aman bilir ne dilek
 Âhir ömrümüze helâk
 Etmeden bir dem sürelim
 Karacaoğlan der cânân
 Güzelim sözüme inan
 Bu ayrılık bize heman
 Ermeden bir dem sürelim

Sözlükte Taşlama Nedir:

Tariz (Taş Atma) : Bir kişiyi iğneleme, bir konuyla alay etme veya sözün tam tersini kastetmedir.

Tariz / Dokundurma / Taşlama : Sözcük anlamıyla dokundurma ya da taşlama demektir. Kinayedekinden daha keskin alay ve eleştiri içerir. Sözün ya da kavramın gerçek ve mecazlı anlamı dışında büsbütün tersini kastetmektir. Ayrıca ta’riz ile kinaye karıştırılmamalıdır. Ta’rizde mecaz anlamından ziyade sözün karşıt anlami daha önemlidir. Duz yazida ta’riz bazen parantez icinde ünlem işareti ile belirtilir.

Tariz Dokundurma Taşlama Örnekleri

a) Tersinden Öğüt
 Her nere gidersen eyle talanı,
 Öyle yap ki ağlatasın güleni,
 Bir saatta söyle yüzbin yalanı,
 El, bir doğru söz seylerse inanma.

b) Eline geçeni aşırmaya bak
 Doğru gidenleri şaşırtmaya bak
 Herkese tuzak kur düşürmeye bak
 Şerefsizlik şeref olduktan sonra

c) "Ne kadar kültürlü olduğu ( ! ) yazılarından belli."
Her iki sair de ta’riz sanatı yapmış, asıl söylemek istediklerinin tam tersini ifade etmişlerdir.

d)---müftü efendi bize kafir demiş.
tutalım ben ona diyem müselman.
lakin varıldıktan ruz-ı mahşere,
ikimiz çıkarız orda yalan.
---bu ne kudret ki elifbayı okur ezberden.
---tahir efendi bize kelp demiş,
iltifatı bu sözde zehirdir,
maliki mezhebim benim zira,
İtikadımca kelp tahirdir.
---bir nasihatım var zamana uygun,
tut sözümü yattıkça yat uyuma,
meşhur bir kelamdır sen kazan sen ye,
el için yok yere yanma.
---o kadar zeki ki bütün sınıfları çift dikiş gidiyor.

Sözlükte Ağıt Nedir:
Ağıt, genellikle bir ölümün ya da acı, üzücü bir olayın ardından söylenen halk türküsüdür. Doğal afet'ler, ölüm, hastalık gibi çaresizlikler karşısında korku, heyecan, üzüntü, isyan gibi duyguları ifade eden ezgili sözlerdir. Ağıt söylemeye ağıt yakma, ağıt söyleyenlere ise ağıtçı denir. Ağıtın İslamiyet Öncesi edebiyattaki adı sagudur ve yuğ adı verilen cenaze törenlerinde okunur; divan edebiyatındaki adı ise mersiyedir.
 

Türklerde Ağıt Geleneği

Türklerde ağıt geleneği çok eskidir. Anadolu’nun hemen her yerinde söylenir. Ağıtlar yarı anonim folklor ürünleri arasında da sayılabilir. Türkçe’de 7, 8 ve 10 heceli ağıtlar yaygındır. En çok rastlanılanı 8 hecelilerdir. Gösteri bölümüyle tiyatro, söyleniş biçimiyle şiirseldir.
 
Ağıtlar türkü ve destanla yakın ilişki içindedir. Erkeklerin söylediği ağıtlar varsa da ağıtları daha çok kadınlar söyler.
 

Ağıt Örnekleri

Doğu Anadolu Yöresi ağıtları

Can evimden vurdu felek neyleyim
Ben ağlarım çelik teller iniler
Ben almadım toprak aldı koynuna
Yarim diyen bülbül diller iniler
Gider oldum Avşar ili yoluna
Bakmam gayrı bu diyarın gülüne
Karaları taksın çapar koluna
Yağız atlı nice kollar iniler
Dertli dertli Çukurova yolunu tut adam olun
 

İç Anadolu Yöresi Ağıtları

Aliihsan'ın Ağıdı [1]
Gideceğim anamoğlu senin ardından,
Ben ölürüm yiğit edem derdinden,
Biriciktin kaldırdılar yurdundan,
Anamın oğluda bir tek gardaşım,
Ölesiye sana yanar ateşim.
İhsan davar keser sağ eli kanlı,
Ne bir dayı varda ne de bir emmi,
Kasaplar içinde gül edem ünlü,
Anamın oğluda gurban oluyum,
Gül gardaşım ben yoluna ölüyüm.
Kelep kelep gül edemin kekili,
Anası gızından alır akılı,
İç cepleri burcu burcu kokulu,
Anamın oğlu da gurban oluyum,
Gül gardaşım ben yerine ölüyüm.
Saçlarını taramışlar tel gibi,
Gardaşı yok emmisi yok el gibi,
35 yaşında gonca gül gibi,
Babamın oğlu da gurban olurum,
Kalk gardaşım ben yerine ölürüm.
Salhane’den gelir sırtı ceketli,
Pazara giderdi eli sepetli,
Gardaşa yananın kalmıyor aklı,
Babamın oğlu da öldürdü beni,
Gülleri açarken soldurdu beni.
Gelmedi diyerek bana darılmış,
Helâllaşmış bacısına sarılmış,
Yaz gelirken beş guzudan ayrılmış,
Geliyor bayramlar ışıyın vakti,
Soğudu mu gül gardaşım bağrıyın tahtı.
 

Kaynakça

1.^ Emirdağ'dan Sultan Aktaş ağıdı

 

Sözlükte MANİ Nedir:

Mani, başta aşk olmak üzere hemen her konuda yazılabilen bir halk edebiyatı nazım türüdür. Çoğunlukla 7 heceli dört dizelik bir bendden meydana gelir. Ama dizeleri 4-5-8-10-14 heceli kalıplarla söylenmiş maniler de vardır. Birinci, ikinci dördüncü dizeler birbirleriyle kafiyeli, üçüncü dize serbesttir. Yani kafiye dizilişi aaxadır. Aaaxa düzeninde maniler de var. İlk iki dize hazırlık dizeleridir. Son iki dize ile anlam bağlantısı yoktur. Asıl anlatılmak istenen son iki dizede verilir. Maniler çok çeşitlidir. En çok kullanılanlar düz ya da tam mani, kesik mani, cinaslı mani, yedekli mani, artık mani’dir.

Manilerin Özellikleri

 1- Sözlü edebiyat ürünlerindendir.
 2- Genellikle bir dörtlükten oluşur. Ama mısra sayıları 5678 hatta 14 olan maniler de vardır.
 3- Kafiye düzeni aaxa şeklindedir.
 4- Anonim halk edebiyatının en yaygın şeklidir. Özellikle yüzük oyunları ve mangal sohbetlerinde söylenirler.
 5- Mani'nin birinci ve ikinci mısraları konuya giriş için hazırlık mısralarıdır. Asıl söylenilmek istenen 3. ve 4. mısralarda söylenir. 1. ve 2. mısralar tamamen de konu dışı değildir.
 6- Mani'nin birinci ve ikinci mısraları konuya giriş için hazırlık mısralarıdır. Asıl söylenilmek istenen 3. ve 4. mısralarda söylenir. 1. ve 2. mısralar tamamen de konu dışı değildir.
 7- Üçüncü mısranın serbest oluşu söyleme kolaylığı sağlar.
 8- Anlam bakımından bir bütünlük gösteren maninin başlıca karakteri kendi kendine yetmesidir.
 9- Manilerde konu sınırı yoktur. Genelde aşk toplum olayları ölüm iyilikler hasret evlat sevgisi vb. konuları işlenir. Not: Divan Edebiyatındaki tuyuğun karşılığıdır.

Mani çeşitleri

Maniler çok çeşitlidir. En çok kullanılanlar düz ya da tam mani, kesik mani, cinaslı mani, yedekli mani, artık mani’dir.

1- Düz mani

Yedişer heceli dört dizeden oluşur. Kafiyeleri çokluk cinassızdır.

2- Kesik mani

Birinci dizesi 7 heceden az anlamlı ya da anlamsız bir sözcük grubu olan maniler. Bu kesik dize sadece kafiyeyi hazırlar. Eğer meydan ve kahvehanelerde söylenen ve ilk dizeleri “aman aman” ünlemi ile doldurulan manilerse bunlara İstanbul maniLeri denir.

3- Cinaslı mani

Kesik manilerde eğer kafiye cinaslı ise bunlara cinaslı mani denir.

4- Yedekli mani

Düz mani'nin sonuna aynı kafiyede iki dize daha eklenerek söylenen maniler. Cinaslı kafiye kullanılmaz birinci dizeleri anlamlıdır. Yedekli maniye artık mani de denir.

Manilerin Edebiyatımızdaki Yeri

Maniler, Anonim Halk Edebiyatı’nın en tanınmış folklorik ürünlerinden birisidir. Kafiye sırasına göre dağılımı (aaba) bakımından halk şiirleri içinde görülmeyen tek türdür.
 
Maniler her türlü hayati olayları (Aşk, gurbet, hasret, kıskançlık, kırgınlık ve tabiat vb.) işleyen bir türdür. Mani, halk şiirinin nazım şekli bakımından en küçük olanıdır. Maniler, Halk edebiyatının bilinmeyen şairleri tarafından söylenmiş, halka mal olmuş kıymetli gönül yadigarlarıdır.Türk insanının mani söyleme geleneği, terkedilmeyen bir gelenektir. Evlerde, toplantılarda, köylerde karşılıklı mani söyleme yarışları yapılır ve böylece hayatlarını renklendirmeyi başarırlar. Türk insanının bu geniş tabaksının, duygularını manilerle dile getirmesi, çeşitli gönül ürperişlerinin böyle kısa öz ve kesin ifadeyle dile getirilişi; onun sevgi, aşk gibi konulardaki hassasiyetini ve fıtri zekasının işlekliğini gösterir.

Mani Örnekleri

Kesik Mani Örnekleri

Karaca
Aldım aşkın tüfeğin
Vurdum bir kaç karaca
Dünyada bir yâr sevdim
Kaşı gözü karaca

Dağ bana
Bahçe sana bağ bana
Değme zincir kâr etmez
Zülfin teli bağ bana

Ayağı
Kuşlardan bir kuş gördüm
Var başında ayağı
Üstad manici isen
Aç maniden ayağı

Yedekli Mani Örneği

Ağlarım çağlar gibi
Derdim var dağlar gibi
Ciğerden yaralıyım
Gülerim çağlar gibi
Her gelen bir gül ister
Sahipsiz bağlar gibi

Ne viran çeşme imiş
Su içecek tası yok
Yıkıldı viran gönlüm
Yapacak ustası yok
Şu vefasız dünyanın
Ucu var ortası yok

Deyiş Mani Örneği

Adilem sen naçarsın
İnci mercan saçarsın
Dünya deniz olanda
Gönlüm nere kaçarsın

Ağam derim naçarım
İnci mercan saçarım
Dünya deniz olunca
Ben kuş olup kaçarım

Adilem sen naçarsın
La'l ü gevher saçarsın
Ben bir şahin olunca
Yavrum nere kaçarsın

Ağam derim naçarım
La'l ü gevher saçarım
Sen bir şahin olunca
Ben yerlere kaçarım

Adilem sen naçarsın
La'lü gevher saçarsın
Ben azrail olunca
Kuzum nere kaçarsın

Ağam derim naçarım
La'l ü gevher saçarım
Sen azrail olunca
Ben cennete kaçarım

Düz Mani Örneği

Bostanlarda fasulye
 Anam gitti gezmeye
 Ben anamdan örendim
 İnce boncuk çizmeye
 
Koyunum var karaman
 Gaybolursa araman
 Ben bir reçber kızıyım
 Şehirliye yaraman
 
Dere boyu gidelim
 Koyun kuzu güdelim
 Sennen beni görmüşler
 İnkâr bayrım edelim
 
Ak koyun kuzusuna
 Gün tutmuş postusuna
 Ne desen de ağlasam
 Arnımın yazısına
 
Tren gelir öterek
 Kömürünü dökerek
 Ben anamdan ayrıldım
 Gözüm yaşım dökerek
 
Tut yedim duttu beni
 Yârim unuttu beni
 Yarı yola varmadan
 Hıçkırık tuttu beni
 
Ak tavuk aldın mı?
 Kümese koymadın mı?
 Kör olası gaynana
 Sen gelin olmadın mı?
 
Kapelesi ketenden
 Yârim indi trenden
 Boynuna sarılayım
 Gülünü incelmeden
 
Kayalar yarılmasın
 Yar bana darılmasın
 Yar bana darılıp da
 Ellere sarılması
 
Çaya inesim geldi
 Şeker yiyesim geldi
 Ala gözlü ablamı
 Gene göresim geldi
 
Su içtim kana kana,
 Sular akar yana yana,
 Yüzün bir gün görmedim,
 Bilmem gidem ne yana.
 
Merdiven indirdiler,
 Atlara bindirdiler,
 Kızım seni kahır eline gönderdiler,
 Ağlar silinir silinir ağlar.
 
Gelin geldi evimize,
 Şenlik kurdu köyümüze,
 Hoş geldin allı gelin,
 Sefa geldin pullu gelin.
 
Baban carsıya vardı mı?
 Alını yeşilini aldı mı?
 Suda kızıma dedi mi?
 Haydı kızım kutlu olsun.
 
Haydı kızım kınan kutlu olsun,
 Burada dilin tatlı olsun.
 Çağırın gelin kızın anasını
 Kızı gelin oldu görsün.
 
Allah muradını verdi bugün,
 Anasını kızsız koyan
 Evlerini ıssız koyan,
 Testisini susuz koyan.
 
Kahve doktum kuruna,
 El vurmayın durula,
 Yârime yar diyeni,
 Sol göğsünden vurula.
 
Bayburt’a giden yollar
 Uzadıkça uzarlar,
 Geçme bizim kapıdan
 Eller bana kızarlar.
 
Maşrapanın kalayı,
 Kızlar çeker halayı,
 Allah için söyleyin,
 Var mı askın kolayı.
 
Suya bulgur ezerim,
 Hem ezer hem süzerim,
 Ben yarımın derdinden
 Deli olmuş gezerim.
 
Hey hızara hızara
 Dalda elma gızara
 Beni sana vermizler
 Başka yerden giz ara
 
Gayadan öküz bakar
 Öküzün arnı sakar
 Delikanlı dururken
 Sakallıya kim bakar
 
Mendil aldım onbeşe
 Onu serdim güneşe
 Gitti yârim gelmedi
 Beni aldı telaşe
 
Dağdan kestim kereste
 Kuş besledim kafeste
 Yârin hasta dediler
 Yetiştim son nefeste
 
Karşıda ala inek
 Tüyleri benek benek
 Hiç boğazımdan geçmiyor
 Yarsız yediğim yemek
 
Kuş kafese girmiyor
 Buna aklım ermiyor
 Hiç boşuna ah çekme
 Annem beni vermiyor
 
Evleri sarı boya
 Gel yarim doya doya
 İç vereme tutuldum
 Gamıma koya koya
 
Armut dalda bir iki
 Saydım baktım on iki
 On ikinin içinde
 Gök yazmalı benimki
 
İnce yazma düreyim
 Aç koynunu gireyim
 Uyan uyan sar beni
 Yar olduğunu bileyim
 
Tavanlarda tencere
 El vurmadım incire
 Gavur babam duymasın
 Çeker beni zencire

Sözlükte Semai Nedir:
Semai, halk şiirinde hecenin sekizli ölçüsü ile koşma biçiminde düzenlenen ve özel bir ezgi ile söylenen şiirlerdir. Halk şiirinde hecenin sekizli ölçüsü ile koşma biçiminde düzenlenen ve özel bir ezgi ile söylenen şiirlerdir. Genellikle en az üç, en fazla beş dörtlükten oluşurlar. Çoğunlukla doğa, güzellik, ayrılık, kavuşma gibi duygusal ve lirik temaları işlerler. Semainin hece ölçüsünün yanında aruz ölçüsü kullanılarak yazılanları da vardır.
 

Semailerin Özellikleri

 Genellikle en az üç, en fazla beş dörtlükten oluşurlar.
 Çoğunlukla doğa, güzellik, ayrılık,kavuşma gibi duygusal ve lirik temaları işlerler.
 Semainin hece ölçüsünün yanında aruz kullanılarak yazılanları da vardır.
 Güney Anadolu’da yaşayan Varsak Türkmenlerine ait halk şairleri tarafından söylenen şiirlerdir.
 Özel bir bestesi vardır.
 8’li hece ölçüsü ile söylenir.
 Şiirin sonuna doğru mahlas kullanılır.
 Yaygın olmayan bir nazım şeklidir.
 Dili sade ve yalındır halkın günlük yaşantıda kullandığı deyim ve deyişlerden yararlanılır.
 Birçok yönüyle koşmalara benzerler.Aralarındaki tek fark olarak semailerin 8'li hece ölçüsüyle yazılmaları koşmaların ise 11'li hece ölçüsüyle yazılmalarıdır.
 En güzel örneklerini Karacaoğlan,Erzurumlu Emrah vermiştir.
 İlk dörtlüğü aaab abab aaba abcb şeklinde diğer dörtlükler dddb eeeb fffb şeklindedir.

Semai Örnekleri

Örnek 1
İncecikten bir kar yağar
 Tozar Elif Elif diye
 Deli gönül abdal olmuş
 Gezer Elif Elif diye
 
Elif'in uğru nakışlı
 Yavru balaban bakışlı
 Yayla çiçeği kokuşlu
 Kokar Elif Elif diye
 
Elif kaşlarını çatar
 Gamzesi bağrıma batar
 Ak elleri kalem tutar
 Yazar Elif Elif diye
 
Evlerinin önü çardak
 Elif'in elinde bardak
 Sanki yeşil başlı ördek
 Yüzer Elif Elif diye
 
Karacaoğlan eğmelerin
 Gönül sevmez değmelerin
 İliklenmiş düğmelerin
 Çözer Elif Elif diye
Karacaoğlan

Örnek 2
Bize nisbet mi sultânım
 Adûlarla salınırsın
 Yusuf misli cânım
 Sevildikçe alınırsın
Erzurumlu Emrah

Sözlükte Varsağı Nedir:
Varsağı, özel bir ezgiyle söylenen koşmaya denir. İlk olarak Güney Anadolu’da yaşayan Varsak Türkmenleri tarafından söylendiği için bu adla anılır. Güney Anadolu'da Maraş'tan Mersin'e kadar uzayan bölgede yaşayan Varsak Türkleri, Selçuklular zamanında Anadolu'ya yerleşmişlerdi. Varsağı, Varsak Türkleri'nin kendilerine özgü bir ezgiyle söyledikleri türkü biçimidir.
 
Semaiye benzer, hece ölçüsünün en çok sekizli kalıbıyla yazılır. 4+4 duraklı veya duraksız olur. Kafiye şeması şöyledir: xaxa bbba ccca Semâiden ezgi yönüyle ayrılır. Varsağı yiğitçe bir havayla okunur. Çoğunlukla "bre", "hey", "hey gidi", gibi ünlemler yer alır. Bu ünlemlerin bulunmadığı varsağılar ezgisiyle fark edilir.
 
Halk edebiyatında en çok varsağı söyleyen aşık, Karacaoğlan'dır.
 

Varsağıların Özellikleri

 Güney Anadolu’da yaşayan Varsak Türkmenlerine ait halk şairleri tarafından söylenen şiirlerdir.
 Özel bir bestesi vardır.
 Sekizli hece ölçüsü ile söylenir.
 Varsağıda hayattan ve talihten şikayet gibi konular da işlenir.
 Şiirin sonuna doğru mahlas kullanılır.
 Yaygın olmayan bir nazım şeklidir.
 En güzel örneklerini Karacaoğlan vermiştir.
 

Varsağı Örnekleri

 Bre ağalar bre beyler
 Ölmeden bir dem sürelim
 Gözümüze kara toprak
 Dolmadan bir dem sürelim
 Amen hey Allahım aman
 Ne aman bilir ne zaman
 Üstümüzde çayır çemen
 Bitmeden bir dem sürelim
 Bana felek derler felek
 Ne aman bilir ne dilek
 Âhir ömrümüze helâk
 Etmeden bir dem sürelim
 Karacaoğlan der cânân
 Güzelim sözüme inan
 Bu ayrılık bize heman
 Ermeden bir dem sürelim

Sözlükte Taşlama Nedir:

Tariz (Taş Atma) : Bir kişiyi iğneleme, bir konuyla alay etme veya sözün tam tersini kastetmedir.

Tariz / Dokundurma / Taşlama : Sözcük anlamıyla dokundurma ya da taşlama demektir. Kinayedekinden daha keskin alay ve eleştiri içerir. Sözün ya da kavramın gerçek ve mecazlı anlamı dışında büsbütün tersini kastetmektir. Ayrıca ta’riz ile kinaye karıştırılmamalıdır. Ta’rizde mecaz anlamından ziyade sözün karşıt anlami daha önemlidir. Duz yazida ta’riz bazen parantez icinde ünlem işareti ile belirtilir.

Tariz Dokundurma Taşlama Örnekleri

a) Tersinden Öğüt
 Her nere gidersen eyle talanı,
 Öyle yap ki ağlatasın güleni,
 Bir saatta söyle yüzbin yalanı,
 El, bir doğru söz seylerse inanma.

b) Eline geçeni aşırmaya bak
 Doğru gidenleri şaşırtmaya bak
 Herkese tuzak kur düşürmeye bak
 Şerefsizlik şeref olduktan sonra

c) "Ne kadar kültürlü olduğu ( ! ) yazılarından belli."
Her iki sair de ta’riz sanatı yapmış, asıl söylemek istediklerinin tam tersini ifade etmişlerdir.

d)---müftü efendi bize kafir demiş.
tutalım ben ona diyem müselman.
lakin varıldıktan ruz-ı mahşere,
ikimiz çıkarız orda yalan.
---bu ne kudret ki elifbayı okur ezberden.
---tahir efendi bize kelp demiş,
iltifatı bu sözde zehirdir,
maliki mezhebim benim zira,
İtikadımca kelp tahirdir.
---bir nasihatım var zamana uygun,
tut sözümü yattıkça yat uyuma,
meşhur bir kelamdır sen kazan sen ye,
el için yok yere yanma.
---o kadar zeki ki bütün sınıfları çift dikiş gidiyor.

Sözlükte Ağıt Nedir:
Ağıt, genellikle bir ölümün ya da acı, üzücü bir olayın ardından söylenen halk türküsüdür. Doğal afet'ler, ölüm, hastalık gibi çaresizlikler karşısında korku, heyecan, üzüntü, isyan gibi duyguları ifade eden ezgili sözlerdir. Ağıt söylemeye ağıt yakma, ağıt söyleyenlere ise ağıtçı denir. Ağıtın İslamiyet Öncesi edebiyattaki adı sagudur ve yuğ adı verilen cenaze törenlerinde okunur; divan edebiyatındaki adı ise mersiyedir.
 

Türklerde Ağıt Geleneği

Türklerde ağıt geleneği çok eskidir. Anadolu’nun hemen her yerinde söylenir. Ağıtlar yarı anonim folklor ürünleri arasında da sayılabilir. Türkçe’de 7, 8 ve 10 heceli ağıtlar yaygındır. En çok rastlanılanı 8 hecelilerdir. Gösteri bölümüyle tiyatro, söyleniş biçimiyle şiirseldir.
 
Ağıtlar türkü ve destanla yakın ilişki içindedir. Erkeklerin söylediği ağıtlar varsa da ağıtları daha çok kadınlar söyler.
 

Ağıt Örnekleri

Doğu Anadolu Yöresi ağıtları

Can evimden vurdu felek neyleyim
Ben ağlarım çelik teller iniler
Ben almadım toprak aldı koynuna
Yarim diyen bülbül diller iniler
Gider oldum Avşar ili yoluna
Bakmam gayrı bu diyarın gülüne
Karaları taksın çapar koluna
Yağız atlı nice kollar iniler
Dertli dertli Çukurova yolunu tut adam olun
 

İç Anadolu Yöresi Ağıtları

Aliihsan'ın Ağıdı [1]
Gideceğim anamoğlu senin ardından,
Ben ölürüm yiğit edem derdinden,
Biriciktin kaldırdılar yurdundan,
Anamın oğluda bir tek gardaşım,
Ölesiye sana yanar ateşim.
İhsan davar keser sağ eli kanlı,
Ne bir dayı varda ne de bir emmi,
Kasaplar içinde gül edem ünlü,
Anamın oğluda gurban oluyum,
Gül gardaşım ben yoluna ölüyüm.
Kelep kelep gül edemin kekili,
Anası gızından alır akılı,
İç cepleri burcu burcu kokulu,
Anamın oğlu da gurban oluyum,
Gül gardaşım ben yerine ölüyüm.
Saçlarını taramışlar tel gibi,
Gardaşı yok emmisi yok el gibi,
35 yaşında gonca gül gibi,
Babamın oğlu da gurban olurum,
Kalk gardaşım ben yerine ölürüm.
Salhane’den gelir sırtı ceketli,
Pazara giderdi eli sepetli,
Gardaşa yananın kalmıyor aklı,
Babamın oğlu da öldürdü beni,
Gülleri açarken soldurdu beni.
Gelmedi diyerek bana darılmış,
Helâllaşmış bacısına sarılmış,
Yaz gelirken beş guzudan ayrılmış,
Geliyor bayramlar ışıyın vakti,
Soğudu mu gül gardaşım bağrıyın tahtı.
 

Kaynakça

1.^ Emirdağ'dan Sultan Aktaş ağıdı