Akarsu şekillendirmelerine hangi bölgemizde daha az gözükür sorusunun cevabı:

Belirli bir yatak boyunca akan sulara akarsu denir. Yağışlarla akışa geçen sulardan bir kısmı ise yüzeysel akar. Gerek yüzeysel gerek belirli bir yatak boyunca akan suların oluşturduğu yer şekilleri aşındırma ve biriktirme şekilleri olmak üzere iki gruba ayrılır:

1.Akarsu Aşındırma Şekilleri

Akarsular yatak eğimi ve akış hızının fazla olduğu alanlarda aşındırma faaliyetleri yapar ve böylece aşınım şekilleri oluşur.

a) Vadi:

Akarsuyun içinde akış gösterdiği doğal yatağa vadi denir.

I) Çentik Vadi: Akarsuların kaynak kısımlarında sert arazilerde oluşan V şeklindeki genç vadilere denir. Tabansız vadi olarak da bilinir. Dike yakın eğime sahip yamaçları olur. Doğu Anadolu’daki çentik vadiler baraj kurulup HES üretimi amacıyla kullanılabilmektedir.

II) Boğaz Vadi: Eğimin fazla ve arazinin sert olduğu yerlerde oluşan dik yamaçlı U profilli derin vadilerdir. Genelde dağların kıyı çizgisine paralel uzandığı bölgelerde görülür. Karadeniz Bölgesi’nde görülebilir. Ulaşım amaçlı doğal geçit olarak kullanılabilir.

III) Kanyon Vadi: Akarsuların yumuşak kalkerli arazilerde kademeli olarak derinleşmesi ve enlemesine aşındırmalara bağlı oluşan basamaklı vadilere denir. Akdeniz Bölgesi’nde yaygındır. Turizm amaçlı kullanılabilir.

IV) Yatık Yamaçlı Vadi: Yumuşak yapılı arazilerde akarsuların enlemesine fazla aşındırma yapması sonucu oluşan yamaç eğimi az vadilerdir. Yamaçlardan birinde aşınıma karşı dirençsiz tabakalar olduğu için daha fazla aşınmış yatıklaşmış bir görünümleri olur. Genel olarak Ege Bölgesi’nde görülür.

V) Geniş Tabanlı Vadi: Akarsuların düz ovalarda kendi biriktirdiği alüvyonlarının tabanlı oluşturduğu vadi tipidir. Ege ve Marmara Bölgesi’nde görülür. Tarımsal faaliyetlerde kullanılabilir.

kazanlarına rastlanır.

c. Peri Bacaları:

Volkanik kül, tüf ve kayaçların bulunduğu yarı kurak bölgelerdeki eğimli yamaçlarda sel ve yağmur sularının farklı dirençteki yüzeyleri aşındırmasıyla oluşan şekillerdir. Peri bacalarının oluşumunda rüzgar aşınımının dolaylı etkisi vardır. Ülkemizde Nevşehir Ürgüp-Göreme yöresinde ve Erzurum Narman’da peri bacalarını görmek mümkündür.

Kapadokya

ç. Kırgıbayır (Badlands) :

Daha çok sağanak yağışların görüldüğü yarı kurak bölgelerdeki eğimli arazilerde meydana gelen girintili çıkıntılı yer şeklidir. Yerleşme, tarım ve ulaşıma uygun değildir. İç Anadolu’da yaygındır.

d. Plato:

Akarsular tarafından derince yarılmış ve birbirinden ayrılmış olan dalgalı yüksek düzlüklerdir. En çok plato bulunan bölgemiz İç Anadolu’dur. Dünyanın en yüksek platosu ise Tibet platosudur.

e. Peneplen (Yontukyüz)

Akarsuların yüksek yerleri aşındırıp çukurlukları doldurmasıyla arazi uzun zamanla hafif dalgalı deniz seviyesinde bir düzlük haline gelir. Genellikle yaşlı arazilerde görüldüğünden ülkemizde tam peneplenleşmiş bir arazi yoktur. Ancak Çatalca-Kocaeli platosu deniz seviyesine çok yakın olduğundan peneplene en yakın görünümlü arazidir.

f. Denge Profili:

Akarsuların araziyi milyonlarca yıl boyunca aşındırıp taban seviyesine ulaştırmasıyla ortaya denge profiline ulaşmış bir akarsu çıkar. Aşınım genellikle akarsu ağız kısmından, geriye doğru, kaynak kısmına doğru olur. Denge profiline ulaşan akarsulardan ulaşım ve taşımacılıkta yararlanılabilir. Avrupa’daki Tuna nehri örnek verilebilir.

2. Akarsu Birikim Şekilleri

a. Birikinti Konisi (Yelpazesi):

Dağ yamaçlarından inen akarsu düzlüğe ulaştığı yerde taşıdıklarını biriktirmesi sonucunda oluşan yelpaze görünümlü şekillerdir.

b. Dağ Eteği Ovası:

Dağların etek kısmında oluşan birikinti konilerinin yan yana gelip birleşmesiyle oluşan hafif dalgalı düzlüklerdir. Güney Marmara’da Uludağ’dan inen dereler ve çayların oluşturduğu dağ eteği ovaları mevcuttur.

c. Dağ İçi Ovası:

Dağlık arazi içinde akan akarsuyun getirdiği malzemeyi biriktirmesiyle oluşan ovadır. Doğu Anadolu’da; Tercan, Pasinler, Malatya, Elazığ, Iğdır, Yüksekova birer dağ içi ovası örneğidir.

ç. Taban (Kaide) Seviyesi Ovası:

Akarsular denize yaklaştıkları yerde eğimin azalmasına bağlı olarak taşıdıkları alüvyonları biriktirmeleriyle oluşan alçak kıyı düzlükleridir. Adapazarı ve Antalya ovası birer kaide seviyesi ovasıdır.

d. Delta Ovası:

Akarsular taşıdıkları alüvyonları denizin içinde biriktirirler ve böylece üçgene benzeyen delta ovaları meydana gelir.

e. Irmak (Kum) Adası:

Akarsu yatağında eğimin azaldığı yatağın genişlediği yerlerde biriktirilen alüvyonlar suyun çekilmesine bağlı olarak yüzeye çıkarlar. Oluşan bu şekle Irmak adası denir. Geçici olabilirler. Su seviyesi yükseldiğinde sular altında kalabilirler.

Akarsuların Hem Aşınım Hem Birikim Faaliyetleri Sonucunda Oluşan Şekiller

1.Menderes (Büklüm):

Akarsuların az eğimli yerlerde oluşturdukları büklümlere menderes denir. Menderes oluşturan akarsuların akış hızı ve aşındırma gücü azalır, boyu ise uzar. Mendereslerin dışbükey kısımlarına çarpak denir. Bu kısımda daha çok aşındırma gerçekleşir. Çarpak kesiminden kopan materyaller, çarpağın karşısına birikir. Bu kesime de yığınak denir. Mendereslerde akarsu sık sık yatak değiştirir. Bu yatak değiştirme sırasında büklümlerden bazıları ana akarsudan ayrılabilir. Bu tür şekillere de kopuk menderes denir.

2. Seki (Taraça):

Yatağını alüvyonlarla dolduran akarsuların bulunduğu arazinin yeniden yükselmesi (epirojenez) sonucu yatağını tekrar derinleştirmesiyle oluşan eski vadi tabanının yukarıda basamak halinde kaldığı yerlere seki (taraça) denir.

Ihlara vadisi

Türkiye'de akarsularda taşımacılık yapılmaz nedeni denge profiline ulaşmadığında