Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller

En az iki sözcüğün, birleşerek veya öbekleşerek oluşturduğu eylemlerdir. Birleşik eylemler farklı yöntemlerle oluşturulabilir:

“Etmek, eylemek, olmak ve kılmak” yar­dımcı fiilleri ad soylu bir sözcükle bir eylemi birlikte ifade edecek şekilde öbekleşir, birleşik fiil oluşturur.

1. Sizin görüşlerinizi kabul etmiyorlar.
2. Teşekkür ederim, diyerek yanımızdan ayrıldı.
3. Tanıştığımıza memnun oldum, yine görüşelim.
4. Bizleri mutlu kıldınız.

Not: Yardımcı eylemlerin kendilerinden önceki adlarla birleşik yazılmaları için ad soylu sözcükte ya ses düşmesi ya da ses türemesi olmalıdır:

1. Çıktım, seyreyledim Frengistan’ı illeri var bizim ile benzemez. (seyir eyledim)
2. Zannedersem, geçen yıl fark etmiştim yalnız kaldığımı. (zan edersem)
3. Kadıncağızın hayatı zehrolmuştu oğlunun yüzünden. (zehir olmuştu)

Not: “etmek” ve “olmak” sözcükleri tek başlarına bir anlam kazanmışlarsa yardımcı eylem değil eylemdir; bunlardan önceki sözcük farklı bir öğedir veya bir öğenin parçasıdır.

1. Bu yıl meyveler erken oldu. (“oldu”, tek basma eylemdir; “olgunlaşmak” an­lamındadır.)
2. Sizce bizim bu ev kaç para eder? (“eder”; “tutar”, “satılır” gibi anlamlar taşı­maktadır.)
3. Birkaç dakika sonra orada olurum, (“olurum”; “bulunurum”, “ulaşabilirim” gibi anlamlar taşımaktadır.)
4. Evlendikten yedi yıl sonra çocukları oldu. (“oldu”; “dünyaya gelmek”, “doğ­mak” gibi anlamlar taşımaktadır.)

Belli bazı fiillerin başka fiillerle, bir ara yardımcı ünlünün de yardımıyla birleşmesi yoluyla oluşurlar, (fiil + ara ses + fiil) En önemli özellikleri bitişik yazılmalarıdır. Belli bazı anlamları ifade ederler.

a) Sürerlik (Süreklilik) Birleşik Fiilleri:

“-edurmak, -ekalmak, -egelmek” eylem­leri getirilerek yapılır. Eylemin gerçekleşmesindeki sürekliliği ifade ederler.

1. Siz şu yazıyı inceleyedurun biraz sonra ben de size katılırım.
2. O giderken arabanın ardından bakakaldık. (Olumsuz kullanımları yoktur.) Bakakaldık.

b) Tezlik Fiili:

“-ivermek” fiiliyle yapılır. Eylemin çabucak, kısa zamanda; bazen de umulmadık zamanda aniden gerçekleşiverdiğini ifade eder.

1. Bardak elimden düşüverdi.
2. Adamcağız bayılıvermesin mi?

Not: Olumsuz kullanımlarında önem vermeme, oralı olmama gibi anlamlar ortaya çıkar:

1. Bugün de dışarıya çıkmayayıver.
2. Onlar sizden hoşlanmıyorsa, siz de onlara gitmeyiverin canım!

c) Yeterlik (Yeterlilik) Fiili:

“-ebilmek” fiiliyle yapılır. Fiile “gücü yetme, başarma” anlamı katar. İzin isteme, izin verme, olasılık gibi anlamlar da katabilir.

1. Arabayı tek başıma itebilirim. (Gücü yetme)
2. Gidebilir miyiz? (İzin isteme)
3. Gidebilirsiniz, (izin verme)
4. Bugün yağmur yağabilir. (Olasılık)

Bu birleşik eylemin olumsuzluğu değişik biçimlerde yapılabilir:

1. gelebilirim: gelemem, gelmeyebilirim, gelemeyebilirim.
2. görebilirsin: göremezsin, görmeyebilirsin, göremeyebilirsin.

Bu kullanımlarda bazen isteğe bağlı, bazen istek dışı olasılık anlamı görülebilir:

1. Yarın, bir işim çıkarsa gelemeyebilirim. (İstek dışı olasılık)
2. Bu konuya değinmeyebilirim. (İsteğe bağlı olasılık)

d) Yaklaşma Fiili:

“-eyazmak” fiiliyle yapılır. Eylemin gerçekleşmediğini; ancak gerçekleşmeye yaklaştığını ifade eder:

1. Adam korkudan bayılayazdı.
2. Bardağı düşüreyazdım.

Not: “-esi”, “-eceği”, “-miş”, “-r, -mez” eklerini alan eylemlerle “gel-mek”, “ol-mak”, “bulun-mak”, “tut-mak” eylemleri öbekleşerek (Bunlar ayrı yazılan birleşik ey­lemlerdir.) “başlama”, “bitirme”, “isleklenme”. “beklenmezlik” anlamı kazandırabilir:

1. Oy, göresim geldi sevdiğim seni. (isteklenme)
2. Hayret, çocuğun ders çalışacağı tuttu. (beklenmezlik)
3. Buraya kadar gelmiş bulunduk, içeriye girelim bari. (bitirme)
4. Gider olduk bu yerlerden, kalanlara selam olsun. (başlama)
5. Dizlerim tutmaz oldu, biraz dinlenelim. (başlama)

Genellikle ad soylu bir söz­cükle bir fiilin kalıplaşıp anlamca kaynaşmasıyla oluşur. Çoğu mecazlıdır. Bu özellikleriyle deyim sayılırlar:

1. hasta düşmek, yorgun düşmek, çaptan düşmek, gözden düşmek…
2. hakkından gelmek, göz boyamak, yola gelmek…

Bazı durumlarda ikiden fazla sözcüğün öbekleşmesi de görülür:

1. süt dökmüş kediye dönmek
2. etekleri zil çalmak Bunlar, genellikle anlamla ilgili sorularda karşımıza çıkmaktadır.