İşte Cevaplar
Cevap : Bir kavramı karşılamak üzere, iki ya da daha çok sözcükten oluşan öğelere bileşik sözcük denir. Bileşik sözcüklerin çoğu ad soyludur: "Ad, zamir, sıfat, zarf, edat, bağlaç, ünlem."
Bileşik sözcük biçiminde eylemler de vardır.
Bileşik sözcükler üç yolla oluşur:
A) Anlam Kayması
B ) Ses Kayması
C) Tür Kayması
A) Anlam kayması yoluyla oluşan ad bileşikleri bitişik, eylem bileşikleri herhangi bir ses olayı yoksa ayrı yazılır:
1- Ad Bileşikleri: Kuşüzümü, balkabağı, kafatası, başvuru...
2- Eylem Bileşikleri: Ayağını kaydırmak, kafası kızmak, tepesi atmak...
B ) Ses değişmesiyle oluşan bileşik sözcükler bitişik yazılır:
Bileşik sözcükler oluşurken, sözcüklerin ünlüleri kaynaşabilir, ünlülerden biri ya da bir ses öbeği düşebilir, bir ünsüz türeyebilir ya da başka bir ünsüze dönüşebilir:
cuma+ertesi
cumartesi("e" düşmüştür.)
güllü+aş güllaç("ü" düşmüş, "ş"de "ç" olmuştur.)
kayın+ana kaynana("ı" düşmüştür.)
pazar+ertesi
pazartesi("er" ses öbeği düşmüştür.)
pek+iyi peki("yi" ses öbeği düşmüştür.)
his+etti hissetti("s" ünsüzü türemiştir.)
hasta+hane
hastane("ha" öbeği düşmüştür.)
bahis+oldu bahsoldu("i" ünlüsü düşmüştür.)
UYARI: Farsça "hane" sözcüğüyle birleşen sözcükler;
a) Ünsüzle
bitiyorsa, "hane" sözcüğü (birkaç sözcük dışında, örneğin: Tersane...) eksiksiz birleşir: Balıkhane, rasathane, baruthane, darphane, dershane...
b) Ünlüyle bitiyorsa, "hane"
sözcüğünün ilk hecesi (birkaç sözcük dışında, örneğin: Boyahane...) eksiksiz düşer: Eczane, hastane, pastane...
C) Sözcük türü kaymasıyla oluşan bileşik sözcükler bitişik yazılır:
Bileşiği oluşturan sözcüklerden birinin ya da ikisinin türünün kayması ile oluşan bileşiklerdir: Şıpsevdi, dedikodu, biçerdöver, akarsu,hanımeli, imambayıldı, vurdumduymaz... iki sözcük fiilken,
tür değiştirerek isim olmuştur. Tür kaymasıyla oluşan bileşiklerde aynı zamanda anlam kayması da görülebilir.
UYARI: Eylem anlamlı bileşikleri:
a) Yardımcı eylemle oluşanlarda bir ses olayı(düşme, türeme, değişme) oluyorsa bitişik, olmuyorsa ayrı yazılır: Hapis+etti hapsetti, his+etti hissetti,
af+etmek affetmek, red+etmek reddetmek, sabır+etmek sabretmek, kayıp+etmek kaybetmek...; yardım etti, rica etti, terk etti, arz eylemek, yol olmak, el etmek...
b) Özel (kurallı) bileşik
eylemler (isteklenme eylemi "gülesi gelmek, göresi gelmek...) dışında bileşik yazılır: Girivermek, yapabilmek, bakakalmak, gidedurmak...
c) Anlamca kaynaşmış bileşik eylemlerden, tam
kaynaşmış olanlar bitişik; yarı kaynaşmış ve deyimleşmiş olanlar ayrı yazılır:
Tam kaynaşmışlar: Başvurmak, elvermek, öngörmek...
Yarı kaynaşmışlar: Kahkaha atmak, göz kırpmak...
Deyimleşmişler: küplere binmek, etekleri zil çalmak.
Diğer Cevaplara Gözat
Bileşik sözcük biçiminde eylemler de vardır.
Bileşik sözcükler üç yolla oluşur:
A) Anlam Kayması
B ) Ses Kayması
C) Tür Kayması
A) Anlam kayması yoluyla oluşan ad bileşikleri bitişik, eylem bileşikleri herhangi bir ses olayı yoksa ayrı yazılır:
1- Ad Bileşikleri: Kuşüzümü, balkabağı, kafatası, başvuru...
2- Eylem Bileşikleri: Ayağını kaydırmak, kafası kızmak, tepesi atmak...
B ) Ses değişmesiyle oluşan bileşik sözcükler bitişik yazılır:
Bileşik sözcükler oluşurken, sözcüklerin ünlüleri kaynaşabilir, ünlülerden biri ya da bir ses öbeği düşebilir, bir ünsüz türeyebilir ya da başka bir ünsüze dönüşebilir:
cuma+ertesi
cumartesi("e" düşmüştür.)
güllü+aş güllaç("ü" düşmüş, "ş"de "ç" olmuştur.)
kayın+ana kaynana("ı" düşmüştür.)
pazar+ertesi
pazartesi("er" ses öbeği düşmüştür.)
pek+iyi peki("yi" ses öbeği düşmüştür.)
his+etti hissetti("s" ünsüzü türemiştir.)
hasta+hane
hastane("ha" öbeği düşmüştür.)
bahis+oldu bahsoldu("i" ünlüsü düşmüştür.)
UYARI: Farsça "hane" sözcüğüyle birleşen sözcükler;
a) Ünsüzle
bitiyorsa, "hane" sözcüğü (birkaç sözcük dışında, örneğin: Tersane...) eksiksiz birleşir: Balıkhane, rasathane, baruthane, darphane, dershane...
b) Ünlüyle bitiyorsa, "hane"
sözcüğünün ilk hecesi (birkaç sözcük dışında, örneğin: Boyahane...) eksiksiz düşer: Eczane, hastane, pastane...
C) Sözcük türü kaymasıyla oluşan bileşik sözcükler bitişik yazılır:
Bileşiği oluşturan sözcüklerden birinin ya da ikisinin türünün kayması ile oluşan bileşiklerdir: Şıpsevdi, dedikodu, biçerdöver, akarsu,hanımeli, imambayıldı, vurdumduymaz... iki sözcük fiilken,
tür değiştirerek isim olmuştur. Tür kaymasıyla oluşan bileşiklerde aynı zamanda anlam kayması da görülebilir.
UYARI: Eylem anlamlı bileşikleri:
a) Yardımcı eylemle oluşanlarda bir ses olayı(düşme, türeme, değişme) oluyorsa bitişik, olmuyorsa ayrı yazılır: Hapis+etti hapsetti, his+etti hissetti,
af+etmek affetmek, red+etmek reddetmek, sabır+etmek sabretmek, kayıp+etmek kaybetmek...; yardım etti, rica etti, terk etti, arz eylemek, yol olmak, el etmek...
b) Özel (kurallı) bileşik
eylemler (isteklenme eylemi "gülesi gelmek, göresi gelmek...) dışında bileşik yazılır: Girivermek, yapabilmek, bakakalmak, gidedurmak...
c) Anlamca kaynaşmış bileşik eylemlerden, tam
kaynaşmış olanlar bitişik; yarı kaynaşmış ve deyimleşmiş olanlar ayrı yazılır:
Tam kaynaşmışlar: Başvurmak, elvermek, öngörmek...
Yarı kaynaşmışlar: Kahkaha atmak, göz kırpmak...
Deyimleşmişler: küplere binmek, etekleri zil çalmak.
Diğer Cevaplara Gözat
Cevap : BİRLEŞİK KELİMELER
İki sözcüğün, yeni bir kavramı karşılamak için birleşmesine birleşik sözcük denir. Kelime yapma yollarından biri de sözcük birleştirmektir. Yeni bir kavramla birlikte o kavramı karşılayacak sözcük de kullanıma girer.
ÖRNEK: “Gecekondu” sözcüğü “gece” adıyla “kon-” fiilinin birleşmesinden meydana gelmiştir. Böylece kavram karşılanmış olur.
Birleşik sözcükleri “Yazım Kuralları” konusunda geniş olarak işlemiştik. Burada da yeri gelmişken kısaca hatırlatma yapacağız.
Birleşik sözcükler türüne göre ikiye ayrılır.
A. BİRLEŞİK ADLAR
Birleşik adlar çeşitli şekillerde oluşur.
1. Anlam Kayması Yoluyla Birleşme:
a. İlk sözcüğün gerçek anlamını yitirmesi yoluyla birleşik sözcük oluşur. Bu birleşik sözcük bitişik yazılır.
ÖRNEKLER:
Adamotu
Sivrisinek
Ateşböceği
İçgüveyi b. İkinci sözcüğün gerçek anlamını yitirme-siyle birleşik sözcük bitişik yazılır. ÖRNEKLER: Mirasyedi
Dizkapağı c. Her iki sözcüğün de gerçek anlamını yitirerek birleşik sözcüğün bitişik yazıldığını görüyoruz. ÖRNEKLER: Demirbaş
Aslanağzı
Samanyolu
Açıkgöz 2. Ses Düşmesi Yoluyla Birleşme: Bazı iki sözcük birleşirken ünlü bir ses veya hece düşmesinin olduğunu görürüz. ÖRNEKLER Kahve altı —> kahvaltı
Pazar ertesi —> pazartesi
Pek iyi —> peki 3. Tür Değiştirmesiyle Meydana Gelen Birleşme Birleşme sırasında bazen her iki sözcük, bazen de biri tür değiştirir. ÖRNEKLER Gecekondu (gece ve kon-)
Bilirkişi (bil- ve kişi)
Kaptıkaçtı (kap- ve kaç-) UYARI: Birleşik sözcükler anlam yönünden oluşup kalıplaştığı gibi biçim vönünden birleşik sözcüklerin kalıplaştığını söyleyebiliriz. Biçim yönünden birleşik adların kalıplaşmasını şöyle sıralayabiliriz. 1. Belirsiz ad tamlaması kalıbında birleşik adlar. ÖRNEKLER Rumeli
Kadınhanı
Akdağmadeni
Hanımeli
Ateşböceği
Devekuşu
Ayakkabı 2. Takısız ad tamlamasıyla meydana gelen birleşik adlar. ÖRNEKLER: Demirbaş Anneanne Anayasa 3. Sıfat tamlamasıyla meydana gelen birleşik adlar. ÖRNEKLER Karadeniz
Yenişehir
Çukurova
İncesu
Açıkgöz
Delibaş
Düztaban 4. Bir adla bir fiilin birleşmesinden meydana gelen birleşik adlar. ÖRNEKLER Gecekondu
İmambayıldı
Kuşkonmaz B. BİRLEŞİK FİİLLER 1. KURALLI BİRLEŞİK FİLLER a. Yardımcı Fiillerle Kurulan Birleşik Filler: 1) Ad ve ad soylu bir sözcük (etmek, eylemek, olmak, kılmak) yardımcı fiillerinden biri siyle birleşirken ad veya ad soylu sözcükte ses tekrarı veya ses düşmesi olursa bitişik yazılır. af etmek — affetmek
zan eylemek — zanneylemek
red olmak — reddolmak
seyir etmek — seyretmek
kayıp olmak — kaybolmak
emir etmek — emretmek 2. Yardımcı fiillerle birleşen ad veya ad soylu süzcükte ses tekran veya ses düşmesi olmazsa ayn yazılır. ÖRNEKLER: söz etmek arz eylemek kul olmak yarış etmek nazar etmek deli olmak rica etmek b. Özel Birleşik Fiiller. İki fiilin özel bir şekilde birleşmesiyle meydana gelir. İki fiil birleşirken aralarına (ı, i, u, ü, a, e) ünlülerinden birisini alarak kalıplaşır. Birleşme sırasında ikinci fiil gerçek anlamını yitirir. Böylece birinci fiil yeni anlam özellikleri kazanır. Özel birleşik fiillerin başlıcaları şunlardır: 1. Yeterlilik fiili: Herhangi bir fiilden sonra getirilen “bilmek” fiiliyle yapılır. “Gücü yeterli olmak” anlam ayırtısını kazanır. ÖRNEKLER: seç-e-bilmek —- seçebilmek
anla-y-a-bilmek —- anlayabilmek 2. Tezlik fiili: Fiil tabanına “vermek” fiilinin getirilmesiyle oluşur. Hareketin çabuk yapılışını anlatır. ÖRNEKLER: çık-ı-vermek — çıkıvermek
geç-i-vermek — geçivermek 3. Süreklilik fiili: Hareketin sürmekte olduğunu anlatır, “kalmak, gelmek, durmak” filleri fiillerden birisine getirilerek yapılır. ÖRNEKLER: gid-e-durmak — gidedurmak
uyu-y-a-kalmak —- uyuyakalmak
sür-e-gelmek — süregelmek 4. Yaklaşma fiili: Birleşik fiile “hemen hemen, az kalsın” anlamını katar. Herhangi bir fiile “yazmak” fiilinin getirilmesiyle kalıplaşır. ÖRNEKLER: düş-e-yazmak — düşeyazmak
öl-e-yazmak — öleyazmak 5. İsteklenme fiili: Herhangi bir fiile “-esi veya -eceği gelmek” fiili getirilerek kalıplaşır. Birinci fiile “isteklenme, arzulama” anlamı katar. ÖRNEKLER: gör-esi-gelmek —- göresigelmek
yat-ası-gelmek —- yatasıgelmek
yi-y-eceği-gelmek — yiyeceğigelmek 2. ANLAMCA KAYNAŞMIŞ BİRLEŞİK FİİLLER: Ad ve ad soylu sözcüğün bir fiille birleşmesiyle meydana gelir. Anlamca kaynamış birleşik fiillere, yardımcı fiillerin (etmek, eylemek, olmak, kılmak) dışında fiiller kullanılır. Sözcüklerin her ikisi veya ad soylu sözcüğe gelen fiil gerçek anlamını kaybederek mecaz anlam kazanır. Böylece sözcükler deyimleşir. Deyimler iki yolla oluşur. a. Anlamca yarı kaynamış birleşik fiiller: Ad ve ad soylu sözcüğün anlamını koruyarak fiilin anlamını yitirmesiyle meydana gelen birleşik fiillerdir. ÖRNEKLER haber uçurmak
birbirini yemek
haber salmak
yas tutmak b. Anlamca tam kaynamış (mecazlaşmış) birleşik fiiller: İster ad ve ad soylu sözcük olsun isterse fiil olsun gerçek anlamlarını kaybederek mecaz anlam kazanırlar. Yani deyimleşirler. ÖRNEKLER: burnunu sokmak
yan çizmek
ağzını aramak
balon uçurmak
baltayı taşa vurmak
hesabını görmek
Sivrisinek
Ateşböceği
İçgüveyi b. İkinci sözcüğün gerçek anlamını yitirme-siyle birleşik sözcük bitişik yazılır. ÖRNEKLER: Mirasyedi
Dizkapağı c. Her iki sözcüğün de gerçek anlamını yitirerek birleşik sözcüğün bitişik yazıldığını görüyoruz. ÖRNEKLER: Demirbaş
Aslanağzı
Samanyolu
Açıkgöz 2. Ses Düşmesi Yoluyla Birleşme: Bazı iki sözcük birleşirken ünlü bir ses veya hece düşmesinin olduğunu görürüz. ÖRNEKLER Kahve altı —> kahvaltı
Pazar ertesi —> pazartesi
Pek iyi —> peki 3. Tür Değiştirmesiyle Meydana Gelen Birleşme Birleşme sırasında bazen her iki sözcük, bazen de biri tür değiştirir. ÖRNEKLER Gecekondu (gece ve kon-)
Bilirkişi (bil- ve kişi)
Kaptıkaçtı (kap- ve kaç-) UYARI: Birleşik sözcükler anlam yönünden oluşup kalıplaştığı gibi biçim vönünden birleşik sözcüklerin kalıplaştığını söyleyebiliriz. Biçim yönünden birleşik adların kalıplaşmasını şöyle sıralayabiliriz. 1. Belirsiz ad tamlaması kalıbında birleşik adlar. ÖRNEKLER Rumeli
Kadınhanı
Akdağmadeni
Hanımeli
Ateşböceği
Devekuşu
Ayakkabı 2. Takısız ad tamlamasıyla meydana gelen birleşik adlar. ÖRNEKLER: Demirbaş Anneanne Anayasa 3. Sıfat tamlamasıyla meydana gelen birleşik adlar. ÖRNEKLER Karadeniz
Yenişehir
Çukurova
İncesu
Açıkgöz
Delibaş
Düztaban 4. Bir adla bir fiilin birleşmesinden meydana gelen birleşik adlar. ÖRNEKLER Gecekondu
İmambayıldı
Kuşkonmaz B. BİRLEŞİK FİİLLER 1. KURALLI BİRLEŞİK FİLLER a. Yardımcı Fiillerle Kurulan Birleşik Filler: 1) Ad ve ad soylu bir sözcük (etmek, eylemek, olmak, kılmak) yardımcı fiillerinden biri siyle birleşirken ad veya ad soylu sözcükte ses tekrarı veya ses düşmesi olursa bitişik yazılır. af etmek — affetmek
zan eylemek — zanneylemek
red olmak — reddolmak
seyir etmek — seyretmek
kayıp olmak — kaybolmak
emir etmek — emretmek 2. Yardımcı fiillerle birleşen ad veya ad soylu süzcükte ses tekran veya ses düşmesi olmazsa ayn yazılır. ÖRNEKLER: söz etmek arz eylemek kul olmak yarış etmek nazar etmek deli olmak rica etmek b. Özel Birleşik Fiiller. İki fiilin özel bir şekilde birleşmesiyle meydana gelir. İki fiil birleşirken aralarına (ı, i, u, ü, a, e) ünlülerinden birisini alarak kalıplaşır. Birleşme sırasında ikinci fiil gerçek anlamını yitirir. Böylece birinci fiil yeni anlam özellikleri kazanır. Özel birleşik fiillerin başlıcaları şunlardır: 1. Yeterlilik fiili: Herhangi bir fiilden sonra getirilen “bilmek” fiiliyle yapılır. “Gücü yeterli olmak” anlam ayırtısını kazanır. ÖRNEKLER: seç-e-bilmek —- seçebilmek
anla-y-a-bilmek —- anlayabilmek 2. Tezlik fiili: Fiil tabanına “vermek” fiilinin getirilmesiyle oluşur. Hareketin çabuk yapılışını anlatır. ÖRNEKLER: çık-ı-vermek — çıkıvermek
geç-i-vermek — geçivermek 3. Süreklilik fiili: Hareketin sürmekte olduğunu anlatır, “kalmak, gelmek, durmak” filleri fiillerden birisine getirilerek yapılır. ÖRNEKLER: gid-e-durmak — gidedurmak
uyu-y-a-kalmak —- uyuyakalmak
sür-e-gelmek — süregelmek 4. Yaklaşma fiili: Birleşik fiile “hemen hemen, az kalsın” anlamını katar. Herhangi bir fiile “yazmak” fiilinin getirilmesiyle kalıplaşır. ÖRNEKLER: düş-e-yazmak — düşeyazmak
öl-e-yazmak — öleyazmak 5. İsteklenme fiili: Herhangi bir fiile “-esi veya -eceği gelmek” fiili getirilerek kalıplaşır. Birinci fiile “isteklenme, arzulama” anlamı katar. ÖRNEKLER: gör-esi-gelmek —- göresigelmek
yat-ası-gelmek —- yatasıgelmek
yi-y-eceği-gelmek — yiyeceğigelmek 2. ANLAMCA KAYNAŞMIŞ BİRLEŞİK FİİLLER: Ad ve ad soylu sözcüğün bir fiille birleşmesiyle meydana gelir. Anlamca kaynamış birleşik fiillere, yardımcı fiillerin (etmek, eylemek, olmak, kılmak) dışında fiiller kullanılır. Sözcüklerin her ikisi veya ad soylu sözcüğe gelen fiil gerçek anlamını kaybederek mecaz anlam kazanır. Böylece sözcükler deyimleşir. Deyimler iki yolla oluşur. a. Anlamca yarı kaynamış birleşik fiiller: Ad ve ad soylu sözcüğün anlamını koruyarak fiilin anlamını yitirmesiyle meydana gelen birleşik fiillerdir. ÖRNEKLER haber uçurmak
birbirini yemek
haber salmak
yas tutmak b. Anlamca tam kaynamış (mecazlaşmış) birleşik fiiller: İster ad ve ad soylu sözcük olsun isterse fiil olsun gerçek anlamlarını kaybederek mecaz anlam kazanırlar. Yani deyimleşirler. ÖRNEKLER: burnunu sokmak
yan çizmek
ağzını aramak
balon uçurmak
baltayı taşa vurmak
hesabını görmek