Cümlenin Ögeleri bulunurken yükleme sorulan sorular

CÜMLENİN ÖGELERİ BULUNURKEN;

1- Sırasıyla önce yüklem, yüklemin ardından da özne bulunmalıdır. Temel ögeler bulunduktan sonra varsa cümledeki nesne, dolaylı tümleç,zarf tümleci ve edat tümleci gibi yardımcı ögeler bulunur. Bu sıralamaya uyulmaması, çözümlemede olası bir hataya sebebiyet verebilir. Yardımcı ögelerin kendi aralarında sırası önemli değildir. Önemli olan temel ögelerden sonra aranmasıdır.

Örnek:

1. Dersin tam ortasında bir grup öğrenci ellerinde çiçeklerle sınıfa girdi. (ZT, Ö, ET, DT, Y)

Yüklem = girdi

Kim girdi= bir grup öğrenci : Özne

Nereye girdi = sınıfa girdi: Dolaylı tümleç

Ne zaman girdi = Dersin tam ortasında : Zarf tümleci

Ne ile girdi = ellerinde çiçeklerle : Edat Tümleci

2- Cümlenin ögeleri bulunurken, yükleme sorulan soruların hangi ögeyi buldurmaya yönelik olduğunu çok iyi öğrenmeniz gerekmektedir. Yukarıdaki tabloda bulunan ögelere ait sorulara, konuyu kavrayana kadar tekrar tekrar göz atmanızı tavsiye ediyoruz. Cümlenin ögelerinden yalnızca yükleme ait soru bulunmamaktadır. Onu çekimli durumda bulunan yani kip eki/şahıs eki alan fiil ya da ek fiil alan isim soylu sözcüklerde ararız.

3- Cümlenin ögeleri bulunurken, cümledeki isim tamlamalarını, sıfat tamlamalarını, deyimleri, ikilemeleri, birleşik fiilleri vb kelime gruplarını parçalayamazsınız. Cümlenin ögeleri konusunun en önemli kurallarından bir tanesi budur. Hatta direkt bu duruma yönelik olan “Aşağıdaki cümlelerin hangisinde ögeleri ayırmada bir yanlışlık yapılmıştır?” gibi bir soru kalıbı ile sıkça karşılaşırsınız. Şimdi aşağıda bu duruma örnek olabilecek cümleyi çözümleyelim;

1. Oğuzhan, çok dürüst arkadaşımdır.

Yanlış Çözüm

Yüklem= arkadaşımdır

Kim arkadaşımdır ? = Oğuzhan = Özne

Oğuzhan nasıl arkadaşımdır? = Dürüst = Zarf tümleci

Oğuzhan ne kadar dürüst arkadaşımdır? = Çok = Zarf tümleci

Doğru Çözüm

Yüklem= çok dürüst arkadaşımdır.

Kim çok dürüst arkadaşımdır: Oğuzhan = Özne

 Yukarıdaki cümlede yüklem “çok dürüst bir arkadaşımdır” kısmıdır. Çünkü arkadaş kelimesini niteleyen “dürüst” kelimesi bir sıfat tamlamasının tamlayanı durumundadır ve “çok” kelimesi de tamlayanın miktarını belirten bir miktar zarfı olarak sıfat tamlamasına dahil olur. Bu yüzden tamlayan ile tamlananı ayıramayacağımız için yüklemi “çok dürüst arkadaşımdır” şeklinde almak zorundayız.

Bu yüzden cümlenin ögelerini doğru bir şekilde bulabilmeniz için yukarıda saydığımız kelime gruplarını ve bunun yanında fiil çekimlerini, ek fiili, birleşik fiil ve ismin hal ekleri konularını da öğrenmeniz gerekmektedir.

4- Bir ögenin içindeki kelime sayısı sınırlı değildir. Tüm ögeler tek sözcükten de oluşabilir birden fazla sözcükten de. Özellikle uzun cümlelerde bu durum söz konusudur. Uzun bir cümlenin ögeleri bulunurken yukarıda 3. maddede anlattıklarımıza dikkat etmeniz gerekmektedir.

1. Bu kadar yorgun bir ihtiyar göreceğimi düşünmemiştim. (Bli. N, Y)
2. Sessiz sedasız oradan uzaklaşmanın hayırlı olduğuna inanıyor.  (DT, Y)
3. Bu yılın en başarılı öğrencisiydi. (Y)
4. Genç yazarın üstün kabiliyeti edebiyat ustalarınca fark edilmişti. (Bsiz. N, Örtülü  Ö, Y)
5. Tarihin incelikleri, yazarımızın yalnızca edebi diye anılan bu kitabındadır. (Ö, Y)

5- Bizden devrik bir cümlenin yani yüklemi sonda olmayan bir cümlenin ögelerini bulmamız istenirse, daha rahat çözümleme yapabilmek için devrik cümleyi yüklemi sonda olacak şekilde düz/kurallı cümle haline getirebiliriz. Aynı şekilde soru cümlelerinin ögelerini bulurken de soru cümlesini cevap cümlesine çevirirsek daha rahat çözümleme yapabiliriz.

Örnek:

Devrik cümle: Dünyanın birçok yerinde görülür bu medeniyetin izleri.

Düz (kurallı) cümle: Bu medeniyetin izleri dünyanın birçok yerinde görülür.

Devrik cümle: Bir gün baksam ki çıkagelmişsin bir güvercin gibi uzaklardan ey yar.

Düz (kurallı) cümle: Ey yar, bir gün baksam ki bir güvercin gibi uzaklardan çıkagelmişsin.

Devrik cümle: Bir martı gibi dolandım göklerde saatlerce.

Düz (kurallı) cümle: Göklerde bir martı gibi saatlerce dolandım.

6- Bağlaçlar, ünlemler, hitaplar ve seslenme sözcükleri tek başlarına cümle ögesi olarak incelenemezler. Bir ögenin ya da bir söz grubunun içinde yer alabilirler; fakat bunun dışında cümle dışı unsur olarak kabul edilirler.

1. Yarın veya haftaya salı antrenman programınızda değişiklik olabilir. (ZT, DT, Ö, Y)
   (“veya” bağlacı zarf tümleci içinde yer almıştır)

1. Çok çalıştık ancak istediğimiz sonucu alamadık. (ZT, Y, Cümle Dışı U, Bli. N, Y)
   (“ancak” bağlacı cümle dışı unsurdur. Cümleleri bağlamıştır)

1. Değerli okurlarım, sizlerle bir arada olacağım günü sabırsızlıkla bekliyorum. (Cümle Dışı U, Bli. N, ZT, Y)

7- Bir cümlede tek yükleme birden fazla özne, nesne, dolaylı tümleç ve zarf tümleci bağlanabilir. Tam tersi olarak tek bir özne, nesne veya tümleç de birden fazla yükleme bağlanarak ortak kullanılabilir.

1. Bu sabah, uykusunu almış bir şekilde işe geldi. (ZT, ZT, DT, Y),
2. Kahveyi aldı, yudumladı ve beğenmediğini söyleyerek masaya bıraktı. (Bli N, Y, Y, ZT, DT, Y)
3. Okuduğum kitabı sana yarın okulda vereceğim. (Bli N, DT, ZT, DT, Y)
4. Annem, ben ve ablam her gün sağlıklı yaşam için spor yaparız.

8- Özne ve belirtisiz nesne isim çekim eklerinden hal ekini alamaz. Çünkü hal eklerinden her biri başka bir öge yapar. İsmin (-i) hali “belirtili nesne”, (-e, -de ve -den) hali dolaylı tümleç, bazı durumlarda da (-e, -de, -den) hal ekleri zarf tümleci yapma görevi üstlenir.

9- Soru cümleleri farklı ögeleri buldurma yönelik olabilir. Bir soruya verilen cevap hangi ögeyi karşılıyorsa soru o ögeyi buldurmaya yöneliktir. Soru anlamı “mi” edatıyla sağlanan soru cümlelerinde “mi” soru edatı hangi ögeden sonra geliyorsa o öge aranıyor demektir.

1. Bize ne zaman katılacaksınız?
   Cevap: Yarın = Zarf tümleci

1. Bunları sana kim anlattı?
   Cevap: O = Özne

1. Bu ürünü nereden temin edebilirim?
   Cevap: Marketten = Dolaylı tümleç

1. Salonu boyamaya yardım etmesi için kimi çağırdın?
   Cevap: Murat’ı = Belirtili Nesne

1. Dün alışverişte Mehmet’i mi gördün?
2. Cevap:Mehmet’i gördüm.  = Belirtili Nesne