Cevap :

Divan Edebiyatının Genel Özellikleri

1. Nazım birimi genellikle beyittir ve cümle beyitte tamamlanır. Beyit, cümleye egemendir.
2. Nazım ölçüsü “aruz“dur.
3. Dili Arapça, Farsça, Türkçe karışımı olan Osmanlıca'dır.
4. Şiirlerde tam ve zengin uyak kullanılmıştır.
5. Şiirlerin konuyu içeren başlıkları olmadığı için nazım biçimlerine göre adlandırılmışlardır.
6. Klişe bir edebiyattır. Duygu ve düşünceler değişmez sözlerle (Mazmun) anlatılır.
7. Anlatılan şey değil, anlatış biçimi ön plandadır.
8. Soyut bir edebiyattır. İnsan ve doğa gerçekte olduğundan farklı ele alınmıştır.
9. Aydın zümrenin edebiyatıdır. Medrese kültürü hâkimdir. Genellikle saraya ve çevresine seslenir.
10. Sanatlara bolca yer verilmiş, sanat yapmak amaç durumuna gelmiştir.
11. Ulusal bir edebiyat olmayıp dinin etkisiyle şekillenmiştir. Arap ve İran edebiyatının etkisi çok fazladır.
12. Şiirde daha çok aşk, sevgili, içki, din ve kadercilik gibi konular işlenmiştir.
13. Nazım ön planda tutulmuş, nesre pek az yer verilmiştir.
14. Nesir alanında tezkireler (edebiyat tarihi görevini gören biyografik eser), münşeatlar (mektuplar), tarihler, dini metinler ve nasihatnamelere de rastlanmaktadır. Bunlarda da sanat yapma amacı ön plandadır.
15. 13.yüzyılda gelişmeye başlamış 16. ve 17. yüzyıllarda en olgun dönemini yaşamış, 19.yüzyılın sonlarına kadar sürmüştür.

A) BEYİTLERLE KURULAN NAZIM BİÇİMLERİ

1. Divan şiirindeki bütün nazım biçimleri "mısra" adı verilen en küçük nazım biriminden doğmuştur.
2. Mısranın terim anlamı şu şekildedir: Aruz vezniyle söylenmiş bir beytin yarısıdır.
3. Beyit ise aruz vezniyle yazılmış iki mısralık nazım biriminin adıdır. Kelime anlamı olarak "çadır, oda, ev" gibi anlamlara gelir.
4. Bir beytin ilk mısrasına sadr, ikinci mısraya ise acuz adı verilir. İki mısranın beyit oluşturabilmesi için temel kriter "vezin birliği"dir.
5. Bir şiirde iki mısrası birbirine kafiyeli olan beyitlere mukaffa, musarra ya da matla adı verilir. Mısraları kafiyeli olmayan beyitlere ise müfret ya da fert adı verilir.

Müfret (fert) beyit öneği:

Çeşm-i bâdâmını itdükçe tahayyül uşşak
Gülşen-i hâtırasında gül-i bâdâm açılur (Bağdatlı Esad, 18.yy)

Mukaffa (= musarra=matla) beyit örneği:

Aradıkça dil-i pür-cûşda ma'nâ bulunur
Ka'r-ı deryâda nice gevher-i yektâ bulunur (Sünbülzâde Vehbî, 18.yy)

Mısra-ı berceste örneği:

Miyân-ı güft-gûda bed-meniş îhâm ider kubhın
"Şecâ'at arz iderken merd-i kıbtî sirkatin söyler" (Koca Ragıp Paşa, 18.yy)

Bu beytin ikinci mısrası söyleyiş özelliği ve düşünsel derinliği ile adeta bir vecize veya bir darb-ı mesel (ata sözü) hâline gelmiş, zamanla birinci mısra unutulmuş ve o şiir sadece o meşhur mısra ile hatırlanır olmuştur. İşte bu tip mısralara mısra-ı berceste adı verilir.

1. GAZEL

Gazel Nazım Biçiminin Özellikleri:

1. En az beş en fazla on beş beyitten oluşan, en yaygın lirik şiir türüdür.
2. Aruzun her kalıbıyla yazılabilir.
3. Âşk, şarap, ayrılık, hasret, zamandan yakınma, felsefi-didaktik düşünceler, din ve tasavvuf gibi konular bu nazım biçimiyle ele alınır.
4. Uyak düzeni "aa, ba, ca, da, ..." biçimindedir.
5. İlk beyitine "matla", ikinci beyitine "hüsn-i matla"; son beyitine "makta" veya "taç beyit", ondan bir öncekine de "hüsn-i makta" denir.
6. En güzel beyitine "beyt-ül gazel" denir.
7. Şairin adı veya mahlası son beyitte geçer.
8. Gazeller redifleriyle adlandırılır.
9. Konu bakımından Halk şiirindeki koşmaya benzer.
10. Gazellerde genellikle her beyit farklı konudan söz eder. Konu birliği yoktur.
11. Konu birliği görülen gazellere "yek-ahenk gazel" denir. Bütün beyitleri aynı güzellikte olan gazellere "yek-avaz gazel" denir.
12. Dize ortalarında iç uyaklı olan ve dörtlük haline getirilebilen gazellere "musammat gazel" denir.

Örnek:
Bu hüsnile o/ bi - vefa / şöhret-me'ab-ı şivedir.
Hakka ki gün mihr-i semâ / âli-cenâb-ı şivedir.

Meyden midir bu haleti / hep nâz ü fitne adeti
Çeşm-i siyâh-ı afeti / mest-i harâb-ı şivedir. (Danîş)

- Felsefi düşüncelerin dile getirildiği gazellere "hikemi gazel" adı verilir.
- Divan şiirinde en ünlü gazel şairleri şunlardır: "Fuzuli, Nabi, Nedim, Baki, Naili"

2. KASİDE

Kaside Nazım Biçiminin Özellikleri:

1. En az otuz üç, en fazla doksan dokuz beyitten oluşan kaside din ve devlet büyüklerini övmek ya da yermek amacıyla yazılan şiirlerdir.
2. Aruzun değişik kalıplarıyla yazılır.
3. Uyak düzeni gazele benzer: "aa / ba / ca / da /ea"
4. Gazelde olduğu gibi ilk beyte "matla", son beyte "makta", en güzel beyte "beyt-ül kasid", şairin adı veya mahlasının geçtiği beyte "taç beyit" denir.
5. Kasideler adını rediflerinden, uyaklarındaki son ünsüzden veya nesib bölümündeki tasvirlerden alır.
6. En ünlü kaside şairleri şunlardır: "Nefi, Nedim, Fuzuli, Baki..."

Kasidenin Bölümleri:

1. Nesib - Teşbib: Bu bölümde kasideyle ilgisi olmayan tasvirler yapılır (yaz, taş, saray, bahar, bahçe...).
2. Girizgâh: Asıl konuya giriş bölümüdür. Bir veya birkaç beyitten oluşur.
3. Methiye: Allah'ın, peygamberin, padişahın veya önde gelen kişilerin övüldüğü bölümdür.
4. Fahriye: Şairin kendini övdüğü bölümdür.
5. Tegazzül: Kasidenin ölçüsüne uygun olarak araya sıkıştırılan gazeldir.
6. Dua: Bu bölümde kasidenin sunulduğu kişiye sağlık ve zenginlik dilenir.

Not: "Fahriye" ve "tegazzül" her kasidede bulunmayabilir.

Konularına Göre Kasideler:

1. Tevhid: Allah'ın birliğini, varlığını anlatan kasidelerdir.
2. Münacaat: Allah'a yakarışı dile getiren kasidelerdir.
3. Naat: Peygamberi öven kasidelerdir.
4. Medhiye: Devrin önde gelen kişilerini; din ve devlet adamlarını öven kasidelerdir.
5. Hicviye: Devrin yöneticilerini yermek için yazılan kasidelerdir.
6. Mersiye: Önemli birinin ölümünden duyulan acıyı dile getiren kasidelerdir.
7. Cülûsiyye: Padişahın tahta oturması münasebetiyle yazılan kasidelerdir.
8. Sûriyye: Düğün ya da sünnet gibi şenlikleri ele alan kasidelerdir.

Bunların dışında kasidelere, kasidenin nesib bölümünde bahar tasviri yapılmışsa bahariye, kış tasviri yapılmışsa şitâiyye, yaz tasviri yapılmışsa sayfiyye, atların tasviri yapılmışsa rahşiyye, bayram tasviri yapılmışsa lydiyye gibi adlar verilir.

3. MÜSTEZAT

Müstezat Nazım Biçiminin Özellikleri:

1. Artmış, çoğalmış demektir. Gazelin her dizesine, kullanılan ölçüye uymak koşuluyla bir kısa dize eklenerek oluşturulan nazım biçimidir.
2. Kısa dizelere "ziyade" adı verilir.
3. Kısa ve uzun dizeler arasında anlam ilişkisi vardır.
4. Uzun dizeler kendi aralannda, kısa dizeler de kendi aralarında uyaklanır.

Örnek:
Çihre-i zibâsı anun gülşen-i cândur
   Halk-ı cihâna
Mâ'i ridâsı sanasın âb-ı revândur
   Bâğ-ı cinâna
Mutrib-i devrân ile cânânun elinden
   Nây gibi ben
Nâle vü feryâd iderin hayli zamandur
    Kevn ü mekâna  (Taşlıcalı Yahya)

4. KIT'A

Kıt'a Nazım Şeklinin Özellikleri:

1.  Parça, bölüm anlamı taşır.
2. Aruzun her kalıbıyla yazılabilir.
3. En az 2 en fazla 12 beyitten oluşur.
4. Dört beyitten fazla olan kıt'alara "kıta-ı kebire" denir.
5. Uyak düzeni xa/xa/xa/xa... şeklindedir.
6. Genellikle "matla" ve "makta" beyti yoktur.

Örnek:
İlm kesbiyle pâye-i rıf'at
Arzû-yı muhal imiş ancak

Işk imiş her ne var âlemde
İlm bir kîyl ü kâl imiş ancak (Fuzûli)

5. MESNEVİ

Mesnevi Nazım Biçiminin Özellikleri:

1. Fars edebiyatından alınan bir nazım biçimidir.
2. Her beyit kendi arasında uyaklıdır. "aa / bb / cc / dd..."
3. Divan edebiyatının en uzun nazım biçimidir. Hikaye ve romanın işlevini görür.
4. Aruzun kısa kalıplanyla yazılır.
5. Aşk, tasavvuf, kahramanlık, savaş gibi konuları işler.
6. Beyitler arasında anlamca bir bütünlük vardır.
7. Bir şairin beş mesneviden oluşan eserler bütününe "hamse" denir. Edebiyatımızda "Ali Şir Nevai, Taşlıcalı Yahya, Nevizade Atayi" hamse sahibi şairlerdir.
8. Edebiyatımızda ilk mesnevi Yusuf Has Hacip'in "Kutadgu Bilig" adlı eseridir. Eser, aruzun kullanıldığı ilk eserdir.

Türk Edebiyatının Önemli Mesnevileri:

1. Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacip)
2. İskendername (Ahmedi)
3. Vesilet-ün Necat (Süleyman Çelebi)
4. Harnârne (Şeyhi)
5. Leyla vü Mecnun (Fuzuli)
6. Hüsrev-ü Şirin (Şeyhi)
7. Hüsn-ü Aşk (Şeyh Galip)
8. Mantık-ut Tayr (Gülşehri)
9. Hayriyye (Nabî)

B) DÖRTLÜKLERLE KURULAN NAZIM BİÇİMLERİ

1. RUBAİ

Rubai Nazım Biçiminin Özellikleri:

1. İran (Fars) edebiyatından alınmış, tek dörtlükten oluşan bir nazım biçimidir.
2. Kendine özgü aruz kalıplarıyla yazılır. (Bunların sayısı 24 kadardır.)
3. Düşüncelerin özlü bir biçimde anlatılması temeline dayalı nazım biçimidir.
4. Genellikle felsefi konular, öğüt, aşk, şarap, din tasavvuf konulan işlenir.
5. Uyak düzeni "aaxa" biçimindedir.
6. Genellikle mahlas kullanılmaz.
7. En büyük ustası Ömer Hayyam'dır.
8. Azmîzâde Haleti, sadece rubai yazan tek şair olarak bilinir.
9. Yahya Kemal Beyatlı, Arif Nihat Asya rubaileriyle tanınan şairlerimizdir.

Örnek:
Bir merhaleden güneşle derya görünür
Bir merhaleden her iki dünyâ görünür
Son merhale bir fasl-ı hazandır ki sürer
Geçmiş gelecek cümlesi rüya görünür (Yahya Kemâl)

2. TUYUĞ

Tuyuğ Nazım Biçiminin Özellikleri:

1. Divan şiirine Türk şairlerin kattığı bir nazım biçimdir.
2. Tek dörtlükten oluşur, uyak düzeni maniye benzer.
3. Halk şiirindeki maninin, Dîvan şiirine yansımış biçimi kabul edilir.
4. Konu sınırlaması yoktur, rubaideki konular tuyuğda da vardır. En çok aşk, aşk acısı, şarap konu edilir.
5. Mahlas kullanılmaz. Aruzun sadece "fâilâtün / fâilâtün / fâilün" kalıbıyla yazılır.
   -Rubaiden vezin ve cinas yönüyle ayrılır.
6. Edebiyatımızda en çok tuyuğ yazmış şair Kadı Burhanettin'dir.

Örnek:
Ben seven hûblar içinde şâh imiş
Sanasın yılduz mâh imiş
Ben denize salmışam bir cânumı
Kamu işi başaran Allâh imiş (Kadı Burhâneddin)

C) BENTLERLE KURULAN NAZIM BİÇİMLERİ

Bentlerden oluşan nazım biçimleri şunlardır:

Murabba Şarkı Muhammes Müseddes Müsebba Müsemmen Müselles Mütessa Terkib-i Bend Terci-i Bend

Muaşşer Taştir Tardiye Tesmin Terbi Tesdis Tetsi Tahmis Tesbi Taşir

1. MURABBA

Murabba Nazım Biçiminin Özellikleri:

1. Dört dizelik bentlerden oluşur. Uyak düzeni aaaa / bbba /ccca ... biçimindedir.
2. En az üç, en fazla altı bentten oluşur.
3. Övgü, yergi, din, felsefi konular işlenir.
4. Nedim ve Namık Kemal bu türün başarılı örneklerini sunan şairlerimizdir.

Not: Bir şairin bir gazelinin her beytinin üstüne başka bir şairin ikişer dize eklemesiyle oluşan murabbaya "terbi" denir.

2. ŞARKI

Şarkı Nazım Biçiminin Özellikleri:

1. Divan şiirine Türk şairlerin kattığı bir nazım biçimidir.
2. Halk Edebiyatındaki türkünün etkisiyle oluştuğu ifade edilir.
3. Biçim bakımından murabbaya benzeyen şarkılar, genel olarak bestelenmek için yazılır.
4. Dörtlük sonlarında tekrar edilen bölüme nakarat adı verilir. Şarkılar bent ve nakarat bölümlerinden oluşur.
5. Dörtlük sayısı üç ve beş arasında değişir.
6. Genellikle aşk, sevgi, eğlence, kadın ve şarap konuları işlenir.
7. Uyak düzeni genelde abab (aaaa) / cccb / dddb... biçimindedir.
8. Lale devrinde gelişmiş ve yaygınlaşmıştır. Nedim ve Yahya Kemal bu türün önemli şairleridir.

Örnek:
Sevdiğim canım yolunda hâke yeksan olduğum
Iyddir çık nâz ile seyrâna kurbân olduğum
Ey benim aşkınla bülbül gibi nâlân olduğum
Iyddir çık nâz ile seyrâna kurbân olduğum

3. MUHAMMES

Muhammes Nazım Biçiminin Özellikleri:

1. Beş dizelik bentlerden oluşan bir nazım biçimidir.
2. Bent sayısı 4 ile 8 arasında değişmektedir.
3. Muhammes nazım biçimiyle her konu ele alınabilir.
4. Uyak düzeni "aaaaa / bbbba / cccca..." şeklindedir.

Uyarı: Beş dizeli bentlerden oluşan "tardiyye, tahmis, taştir" adlı nazım biçimleri de vardır:

Tardiyye: Muhammesten farkı, başka bir aruz kalıbıyla yazılması ve uyak düzenidir. Tardiyeler "aaaab/ccccb/ddddb..." şeklinde uyaklanır.

Tahmis: Bir gazelin beyitleri önüne üçer mısra ilave edilerek oluşturulan nazım biçimidir. Uyak düzeni "aaaAA/bbbBA/cccCA..." şeklindedir.

Taştir: Genellikle bir gazelin beyitlerinde mısralar arasına üç dize getirilerek oluşturulan nazım biçimidir. Uyak düzeni "AaaaA/BbbbA/CcccA..." şeklindedir. 

4. MÜSEDDES: Bentleri altı mısradan oluşan nazım biçimidir.

5. MÜSEBBA: Bentleri yedi mısradan oluşan nazım biçimidir.

6. MÜSEMMEN: Bentleri sekiz mısradan oluşan nazım biçimidir.

7. MÜTESSA: Bentleri dokuz mısradan oluşan nazım biçimidir.

8. MU'AŞŞER: Bentleri on mısradan oluşan nazım biçimidir.

9.TERKİB-İ BENT

Terkib-i Bent Nazım Biçiminin Özellikleri:

1. Bent sayısı 5-10 arasında değişir. Bentleri oluşturan dizeler, genelde gazeldeki gibi uyaklanır.
2. Her bendin sonunda bir vasıta beyiti vardır. Vasıta beyti, her bendin sonunda değişir, bentten ayrı olarak kendi arasında uyaklanır.
3. Vasıta beytinin üstündeki beyitlerin tümüne "terkibhâne" adı verilir.
4. Felsefi ve sosyal düşünceler, zamandan yakınmalar, mersiyeler bu biçimle yazılır.
5. "Kanuni Mersiyesi" terkib-i bent biçiminde yazılmıştır.
6. Bağdatlı Ruhi ve Ziya Paşa bu nazım biçiminin ustalarıdır.

10. TERCİ-İ BENT

Terci-i Bent Nazım Biçiminin Özellikleri:

1. Birçok yönüyle terkib-i bende benzer. Fark şudur:
2. Vasıta beyitleri her bendin sonunda aynen kalır, değişmez.
3. Vasıta beyitlerinin üstündeki beyitlere "terci-hâne" adı verilir.
4. Daha çok Allah'ın varlığı, birliği, kâinatın sonsuzluğu gibi konular işlenir.

---

---

Diğer Cevaplara Gözat