Divanü Lügat’it Türk’ün Özellikleri

Divanü Lügat’it Türk’ün içeriğine ait özelliklerini maddeler halinde şu şekilde sıralayabiliriz:

1. 11. yüzyılda kaleme alınmıştır. Kaşgarlı Mahmut eseri yazmak için birçok Türk boyunu gezerek derlemeler yapmıştır.
2. Türkçenin ilk sözlüğü, ilk antolojisi, ilk ansiklopedisi, ilk derleme çalışması ve ilk dil bilgisi kitabıdır.
3. Aynı zamanda İslamiyet öncesi Türk edebiyatını, tarihi­ni, coğrafyasını, folklorunu, mitolojisini anlatan bir kaynak niteliği taşır.
4. Eserde sözcüklerin sadece anlamları verilmemiş, kullanım alanları da örneklendirilmiştir.
5. Araplara Türkçe öğretmek, Türkçenin büyük bir dil olduğunu göstermek için yazılmıştır.
6. Orta Asya yazı Türkçesi hakkında var olan en kapsamlı ve önemli dil kaynağıdır.
7. Yazar kelimeleri ve dil bilgisi kurallarını açıklarken halk arasında konuşulan en güzel atasözlerinden, deyimlerden ve vecizelerden örneklerler vererek anlatmıştır.
8. Eski Türk şiirinin sözlü geleneğine ait ilk nazım şekillerini (destan, koşuk, sagu, sav) içeren kitaptır.
9. Yazar, sözlü edebiyat döneminden yazılı edebiyat dönemine geçişteki ilk örnekleri bu yapıtta toplamıştır.
10. Destan dönemi sözlü edebiyat ürünlerinin (sav, sagu, koşuk, destan) günümüze kadar kavuşmasını sağlamıştır.
11. Bütün bu özellikleriyle, kendinden sonraki Türk edebiyatı için çok önemli bir kaynak olmuştur.
12. Bu eserin içerisinde dönemin Türk dünyası­nı gösteren bir de harita bulunmaktadır.
13. Ayrıca eser içerisinde, Türklerin tarihine, coğrafi yayılımına, boylarına, lehçelerine ve yaşam tarzlarına ilişkin kısa bir önsöz ve metin içine serpiştirilmiş bilgiler bulmak mümkündür.
14. El yazması nüshası 638 sayfadır ve yaklaşık 9000 Türkçe kelimenin oldukça ayrıntılı açıklamasını içerir.

Divanü Lügat’it Türk Nedir?

Eserin adı, “Türk Dilinin Toplu (Genel) Sözlüğü” anlamına gelir. Adından da anlaşılacağı gibi eser, bir sözlüktür. Yazılış amacı Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçe’nin de en az Arapça kadar zengin bir dil olduğunu göstermektir. Bundan dolayı Türkçe’nin Arapça karşısında savunulduğu bir eser olarak değerlendirilir.

Divanü Lügati’t-Türk, eserin mukaddimesinde kendisinin belirttiği üzere, Mahmud b. Hüseyin b. Muhammed tarafından yazılmıştır. Bu yazar, “Kaşgarlı Mahmut” diye şöhret bulmuştur. Bu şöhreti onun Kaşgarlı olabileceğini akla getirmektedir.

1072 – 1074 yılları arasında Bağdat’ta yazılan eserde Türkçe sözcüklerin anlamları Arapçayla açıklanmakta ve her maddeden sonra birtakım Türkçe metinler örnek olarak verilmektedir. Eserin asıl önemi de, işte bu derleme Türkçe metinlerden ileri gelmektedir. Eserine bir de Türk illerinin haritasını koyan Kaşgarlı Mahmut, Türkçe sözcüklerin açıklamalarını yaparken dört yüze yakın dörtlükten oluşan şiirlerle atasözlerini (sav) örnek olarak verir

Divanü Lügat’it Türk, Türk dilinin ana eseri, Türk edebiyatının ve folklorunun bir hazinesi olarak kabul edilmektedir. Eski Türk şiirine ait ilk koşukları, savları, saguları, ninnileri, manileri, halk içinde yaygın olarak kullanılan deyimleri ilk derleyen araştırmacı Kaşgarlı Mahmut’tur. Kaşgarlı, yapmış olduğu bu derlemelerin tümünü Divanü Lügati’t Türk’te kaleme almıştır.

Hakaniye Türkçesiyle yazılmış olan eserde 7500 civarında Türkçe sözcük Arapça olarak açıklanmıştır. Ayrıca Türk boylarının dilleri ve Türk illeri hakkında bilgi verir. Eser Ebul Kasım Abdullah’a sunulmuştur.

Yazar bu eserinde, yaşadığı devirdeki Türk illerinin ve boylarının ağızlarını tespit etmiş; Türk kültür ve geleneklerine ait malzemeyi toplamıştır. Yazar, Türk dil ve kültürünün yükseliş ve gelişmesinde büyük rol oynamıştır. Türk illerini, Müslüman obalarını, bozkırlarını birer birer dolaşmış, Türk diline ve kültürüne ait bulduğu malzemeyi (Türk tarih efsanelerine, coğrafya, halk edebiyatı ve folkloruna dair geniş bilgiler) büyük bir titizlikle incelemiş ve eserine almıştır. Eserde Türk illerini gösteren bir harita da yer almaktadır.
Eser ön sözünde Kaşgarlı Mahmut şöyle der:

“Türk dili ile Arab dilinin at başı beraber yürüdükleri bilinsin diye, Halil’in Kitab’ül Ayan’ında yaptığı gibi kullanılan kelimelerle terk edilen kelimeleri bu kitapta bir arada yazmak ara sıra yüreğime değer dururdu. … Kitaba, Türklerin görgü ve bilgilerini göstermek maksadı ile, söyledikleri şiirlerden serpiştirdim, ak ve kara günlerinde yüksek düşüncelerle, söylenmiş olan savlarını da aldım.”

Divanü Lügat’it Türk’ün İçeriği

Bu eserin başında bir mukaddime vardır. Mukaddime, İslam döneminin bütün eserlerinde olduğu gibi Besmele, Hamdele ve Salvele ile başlamaktadır. Arkasından eserin önemi vurgulandıktan sonra nasıl hazırlandığı, içeriği, sistemi, kime takdim edildiği anlatılmakta, bunun devamında Türk dili üzerinde durulmaktadır. Türk dili ile ilgili kısımda şu başlıklar vardır:

1. Türk harfleri, kendileriyle kurulan harfler üzerine söz
2. Fiilden türeyen isimler üzerine
3. Kelimelerin kuruluşta kaç harfli olabileceği üzerine söz
4. İsimlere yapılan ziyadeler üzerine
5. Fiillere yapılan ziyadeler ve fiillerin kuruluşu hakkında söz
6. Kitapta söylenen ve söylenmeyen şeyler üzerine söz
7. Türk ulusunun boyları üzerine söz
8. Türk dilleri üzerine söz
9. Diyeleklerin değişiklikleri üzerine söz

Bu başlıklardan da anlaşıldığı gibi, Kaşgarlı Mahmut, eserinin mukaddimesinde Türk dili üzerinde durmakta ve dilin yapısı ve kullanımı hakkında önemli bilgiler vermektedir. Burada, önce Türkçe öğrenmenin gerekli olduğunu vurgulayarak işe başlamaktadır. Ona göre Türkler Allah’ın lütfuna mazhar olmuşlar ve birçok hasletlere sahiptirler.
 

Divanü Lügat’it Türk’ten Örnekler