Cevap :

Kafiye Düzenleri (Kafiye Şeması-Kafiye Örgüsü):

Mısraların son seslerine bakılarak bir dörtlüğün kafiye düzeni çıkarılır. Kafiye düzenlerinin, mısralarının son seslerindeki düzene göre çeşitleri vardır. Beyitlerde her iki dize dörtlüklerde ise genellikle dördü de kendi aralarında uyaklıdır. Bu uyak türünün farklı şekilleri de vardır. Mesnevi nazım biçimi ile kaside ve gazellerin ilk beyitlerinde düz uyak esastır. Uyak düzeni, dörtlüklerde "aabb, aaab, aaxa, aaaa, bbba, ccca" biçiminde olan bütün şiirlerin kafiye örgüsü ile beyitlerde "aa, bb, cc …" şeklinde olan şiirlerin kafiye örgüsü düz uyaktır.

Düz Kafiye:

Kafiye şeması: “a a a b”, “bbbc”; “cc”; “a a b b”; aaba (aaxa) olmalı.

Beyitlerin kendi arasında kafiyeli olmasıdır. Divan edebiyatının mesnevi nazım biçiminde de bu düzen kullanıldığından “Yeni mesnevi düzeni” olarak da adlandırılır. “ikili” olarak da adlandırılır. Divan şiirinde özellikle uzun şiirlerde görülür. Yeni mesnevi düzeninin mesnevi düzeninden farkı cümlelerin bir sonraki dizeye de sarkmasıdır.

Örnek-1

İftardan önce gittim Atik-Valde semtine  (a)
Kaç defa geçtiğim bu sokaklar, bugün yine, (a)
Sessizdiler, Fakat Ramazan maneviyyeti (b)
Bir tatlı intizara çevirmiş sükûneti (b)

Örnek-2

Bursa’da eski bir cami avlusu, (a)
Küçük şadırvanda şakırdayan su. (a)
Orhan zamanından kalma bir duvar… (b)
Onunla bir yaşta ihtiyar çınar (b)
Eliyor dört yana sakin bir günü. (c)
Bir rüyadan arta kalmanın hüznü (c)
İçinden gülüyor bana derinden. (d)
Yüzlerce çeşmenin serinliğinden (d)
Ovanın yeşili göğün mavisi (e)
Ve mimarilerin en ilahisi. (e)

Örnek-3

Sabahın çisesine (a)
Uyandım yar sesine (a)
İsmini yaz sevdiğim (x)
Halının köşesine (a)

Örnek-4

Çepeçevre bahar içinde bir yer gördük (a)
Ferhat ile Şirin’i beraber gördük (a)
Baktık geceden fecre kadar ellerde (b)
Yıldızlara yükselen kadehler gördük (a)

Örnek 5

 

El âriftir yoklar senin bendini  -a
Dağıtırlar duzağını fendini      -a
Alçaklarda otur gözet kendini  -a
Katı yükseklerden uçucu olma -b

 

Karacaoğlan

 

Açıklama: Yukarıdaki dörtlükte geçen "bendini, fendini ve kendini" sözcüklerindeki "-endini" eklerinin son harfleri aynı olduklarından dizeler arasında düz uyak örgüsü vardır.

 

Örnek 6

 

Bir şâhda iki gonce-i gül  -a

Birbirlerine olurdu bülbül -a

 

Şeyh Galip

 

Açıklama: Yukarıdaki dizelerde geçen "gül" ile "bülbül" sözcükleri dikkate alındığında aralarındaki kafiye örgüsünün düz uyak olduğu görülür. Beyitlerde düz uyak örgüsünde tek örgü var ki o da her iki dizenin her zaman aynı seslerle bitmesidir.

 

Örnek 7

 

Kandilli yüzerken uykularda -a

Mehtabı sürükledik sularda  -a

Bir yoldu parıldayan gümüşten  -b
Gittik… Bahs açmadık dönüşten -b

Hulyâ tepeler, hayal ağaçlar      -c
Durgun suda dinlenen yamaçlar  -c

 

Yahya Kemal Beyatlı

 

Açıklama: İki dizeden oluşan şiirlerde her iki dizedeki kafiyenin aynı seslerden oluşması gerekir. Yukarıdaki şiirde de dizeler arasında düz uyak esastır.

 

Örnek 8

 

Boşa bağlanmamış bülbül gülüne  -b

Kar koysan köz olur aşkın külüne  -b

Şaştım kara bahtım tahammülüne -b

Taşa çalsam ezilmiyor Mihriban    -a

 

Abdurrahim Karakoç

 

Açıklama: Düz uyakta kafiye örgüsü çeşitli şekillerde oluşmaktadır. Yukarıdaki dörtlükte ilk üç dizenin aynı sesle bitmiş olması şiirde düz uyak örgüsünün olduğunu gösterir. 

 

Örnek 9

Yanarım ağalar yerlerim diken           -a
Babamın öcüdür belimi büken            -a
Düğün kurulmadan günümüz varken  -a
Göz oyanlar görsün sellerimizi           -b

 

Köroğlu

 

Açıklama: Yukarıdaki dörtlükte yer alan "diken, büken, varken" sözcükleri arasında düz uyak söz konusudur. Her üç kelimenin aynı sesle bitmiş olması bunu göstermektedir.

 

Örnek 10

 

Kuğul kuğul ötüşüyor kumrular  -a

Çağlayıp akıyor bulanık sular     -a
Meleşir koyunlar körpe kuzular  -a
Açtı bahar çiçekleri Ada'nın       -b

 

Âşık Veysel Şatıroğlu

 

Açıklama: Düz uyak örgüsü "aaab" şeklinde de karşımıza çıkmaktadır. Yukarıdaki dörtlükte de "kumrular, sular, kuzular" sözcükleri arasında böyle bir kafiye örgüsü söz konusudur. Yani dörtlük, düz uyak ile oluşturulmuştur.

 

Örnek 11

 

Oturmuş ak gelin taşın üstüne -a 

Taramış zülfünü kaşın üstüne  -a
Bir selam geldi başım üstüne  -a
Alırım kız seni komam illere    -a

Dadaloğlu

 

Açıklama: "aaaa" uyak örgüsü de düz uyak örgüsünün bir çeşididir. Yukarıdaki dörtlükte de "üstüne, üstüne, üstüne ve illere" sözcükleri arasındaki uyak kümelenişi düz uyak örgüsüdür.

 

Örnek 12

Ya Râb belayı aşk ile kıl aşina beni        -a

Bir dem belâ-yı aşktan etme cüdâ beni  -a

Fuzuli

Açıklama: Gazellerde ilk beyitler her zaman düz uyak ile oluşturulur. Yukarıdaki dizelerde de "aa" şeklinde oluşan bir kafiye örgüsü mevcut ki bu da düz uyaktır.

 

Örnek 13

 

Ayaklar, çeşit çeşit kunduralar içinde        -a
Ayaklar, yarı çıplak, paçavralar içinde       -a
Ayaklar, odalarda, bir çift yavru güvercin  -b
Tutup avuca almak, okşayıp öpmek için    -b

 

Ziya Osman Saba

 

Açıklama: Düz uyak örgüsü çeşitli şekillerde oluşur. Yukarıdaki dörtlükte de ilk iki dize kendi aralarında; son iki dize de kendi aralarında uyaklıdır. Kısacası "aabb" uyak örgüsü de düz uyak (kafiye) örgüsü olarak kabul edilir.

---

---

Diğer Cevaplara Gözat