Hipotez Türleri

Çok sayıda gözlem ve deneylerle desteklenebilen bir hipoteze teori (kuram) denir. (bkz. hipotez) Bir başka deyişle teori kökleşmiş bir hipotezdir. Ancak teori deneylerle ispatlanmış olmasına rağmen, bunun aksinin ispatlanması da mümkündür. Örneğin dalton'un atom teorisi olarak bilinen "atom, maddenin bilinmeyen en küçük parçasıdır" iddiası günümüzde geçerliliğini yitirmiştir. Gelişen bilim ve teknoloji atomdan çok daha küçük parçaların -örneğin kuarkların- varlığını ortaya koymuştur.

Bilimde kuram veya teori; bir olgunun, sürekli olarak doğrulanmış gözlem ve deneyler baz alınarak yapılan bir açıklamasıdır. Çok geniş bir kullanım alanı olan teori kavramı gündelik konuşmada "bir durumu veya davranışı açıklamak için ileri sürülen fikir" anlamında kullanıldığı için, bilimsel bağlamdaki kullanımı yanlış anlaşılmıştır. Türkçeye Fransızcadan geçen "teori" sözcüğü Yunanca theoros 'gözlemci, izleyici' kelimesinden türemiştir. "Kuram" sözcüğü Türkçe 'kurmak' kökünden türetilmiştir.

Bilimsel bir teori, doğadaki gözlemlenebilen bazı gerçekleri deneyler yoluyla açıklama girişimidir. Sık sık tek bir doğal olay aynı zamanda bir teori, bir gerçek ve bir kanuna ilişkin olarak anlatılabilir. Örneğin yerçekimi bir gerçektir. Çekim kuvvetinin kendisini göremesek de, bu gücün etkisini yere bir şey düşürdüğümüzde görürüz. Bu çekimin nasıl gerçekleştiği sorusunu anlatan bir de yerçekimi teorisi vardır. Yerçekiminin nasıl işlediğini gerçekte bilemesek de bunu açıklamaya çalışan teoriler vardır. Isaac Newton tarafından formüle edilmiş olan yerçekimi kanunu bunlardan biridir. Özetle bilimsel bir gerçek gözlemlenebilen doğal bir olaydır, bilimsel bir teori bu doğal olayın nasıl işlediğinin ve bilimsel bir kanun da bu doğal olayın matematiksel tarifidir.

Teorinin Hipotez Olgu ve Yasa ile ilişkisi

Bilimsel teori kavramı açıklanırken sıklıkla hipotez kavramı ile karşılaştırılır. Hipotez, bilimin ilgi alanındaki bir konunun anlaşılması için -başlangıç olarak- sınırlı sayıdaki kanıta, geçmiş bilgilere veya gözlemlere dayanarak ileri sürülen, test edilebilir bir tahmin veya açıklamadır. Bir hipotez deneyler veya daha fazla gözlem yaparak desteklenebilir veya çürütülebilir. Örneğin bir psikolog, öğrencilerin çalışma disiplini ve anksiyete düzeyi arasındaki ilişkiye dair bir çalışma yapmadan önce "düzenli çalışan öğrencilerin anksiyeteden daha az muzdarip olurlar," şeklinde bir hipotez ortaya atabilir. Çalışma sonuçları bu hipotezi destekleyebilir veya çürütebilir. Benzer bir şekilde, deterjanların etkinliği ile ilgili bir deneyden önce "deterjanların temizleme gücü arasında fark yoktur" hipotezi ortaya atılabilir. Eğer deneyler esnasında belirli bir leke sadece bazı deterjanlar tarafından temizlenebiliyorsa bu hipotez çürütülmüş olur.
 
Teori doğal Dünya ile ilgili belirli bir alanda sağlam temellere oturtulmuş prensipler ve açıklamalar bütünüdür. Teori bünyesinde farklı konularda defalarca 'test edilmiş', desteklenmiş ve 'geniş şekilde kabul görmüş' hipotezleri barındırır. Bunun dışında olguları ve bilimsel yasaları barındırır.
 
Teori açıklanırken olgu ve yasa kavramlarına da değinilmelidir. Bilimde olgu; gözlem, hesaplama ve(ya) deneylerle defalarca doğrulanmış ve bilinen tüm pratik amaçlar için doğruluğu kabul edilmiş bir bilgidir. Örneğin kütlesel çekim farkı nedeniyle Dünya üzerinde 100 kg ağırlığında olan bir astronotun Mars üzerinde 38 kg olacağı veya insan ile Bonobo şempanzelerinin DNA'larının %98,7 oranında aynı olduğu bilgileri bilimsel olgulardır.
 
Bilimsel yasalar ise doğal Dünya'daki herhangi bir durumun belirli şartlar altında nasıl gerçekleşeceğini açıklarlar. Örneğin Newton'un hareket yasalarının birincisine göre sabit hızla doğrusal hareket halindeki bir cisme etki eden bileşke kuvvet sıfır ise cisim aynı hızda doğrusal hareketine devam eder. Mendel'in kalıtım yasalarının üçüncüsüne (baskınlık yasası) göre heterozigotlarda (bir baskın, bir çekinik alelli genlerde) genin sadece baskın aleli fenotipte gözlenir ve çekinik alel gizli kalır.
 
Bilimsel bir teori; hipotezlerin, olguların ve yasaların anlamlı bir bütün oluşturacak şekilde birleştirilmesinden meydana gelir.

Başlıca Bilimsel Teoriler

 Astronomi: Büyük Patlama
 Biyoloji: Hücre teorisi — Evrim teorisi — Hastalık yapıcı mikrop teorisi
 Kimya: Atom teorisi — Kinetik teori
 İklim bilimi: Küresel ısınma
 Ekonomi: Makroekonomi — Mikroekonomi
 Eğitim: Oluşturmacılık — Eleştirel pedagoji kuramı — Eğitim kuramı — Çoklu zekâ kuramı — İlerlemeci eğitim kuramı
 Mühendislik: Devre teorisi — Kontrol teorisi — Sinyal kuramı — Sistem kuramı — Bilgi kuramı
 Film: Film kuramı
 Jeoloji: Plaka tektoniği
 Sosyal bilimler: Eleştirel kuram
 Edebiyat: Edebiyat teorisi
 Matematik: Olasılık kuramı — Arakelov kuramı — Asimptotik teori — Bifurcation teorisi — Catastrophe teorisi — Kategori kuramı — Kaos kuramı — Choquet teorisi — Coding teorisi — Deformasyon kuramı — Boyut kuramı — Ergodic teorisi — Alan teorisi — Galois teorisi — Oyun kuramı — Çizge Kuramı — Grup kuramı — Hodge teorisi — Homoloji kuramı — Homotopi kuramı — İdeal teori — Kesişim teorisi — Invariant teorisi — Iwasawa kuramı — K-teorisi — KK-kuramı — Düğüm kuramı — L-kuramı — Lie teorisi — Littlewood–Paley teorisi — Matriks teorisi — Ölçü kuramı — Model kuramı — Morse kuramı — Nevanlinna teorisi — Sayılar teorisi — Obstruction teorisi — Operator teorisi — PCF kuramı — Perturbation teorisi — Potential teorisi — Olasılık kuramı — Ramsey kuramı — Representation teorisi — Ring teorisi — Küme teorisi — Shape teorisi — Small cancellation teorisi — Spectral teorisi — Stability teorisi — Stable teorisi — Sturm–Liouville teorisi — Twistor teorisi
 Müzik: Müzik kuramı
 Felsefe: Kanıt kuramı — Spekülatif sebep — Gerçek kuramı — Tip kuramı — Değer kuramı — Virtue teorisi
 Fizik: Akustik teorisi — Anten kuramı — BCS Kuramı — Landau teorisi — M teorisi — Kuantum mekaniği — Görelilik kuramı — Kuantum alan kuramı — Scattering teorisi — Sicim kuramı
 Gezegenbilim: Büyük patlama
 Görsel sanatlar: Estetik — Sanat eğitimi kuramı — Mimari — Kompozisyon — Anatomi — Renk kuramı — Perspektivizm — Görsel algılama — Geometri — Manifolds
 Sosyoloji: Toplum bilimi kuramları — Eleştirel kuram
 Spor: Satranç kuramı
 İstatistik : Ekstrem değer kuramı
 Tiyatro : Tiyatral performansa ilişkin kuram.
 Diğerleri: Eski bilimsel kuramlar — Flojiston kuramı