Sözlükte Yapım Eki Nedir:
Yapım ekleri, mevcut kelimelerden (isim ve fiil köklerinden) farklı ve yeni anlamlı kelimeler türetmeye yarayan eklerdir. Nesneleri karşılayan isimlerle hareketleri karşılayan fillerin kökleri farklıdır: Gel-(-mek,-dim, -miş...) Baba(-m, -lar, -dan) Birbirine yakın olan nesne ve hareketlere ait kelimeler aynı kökten türeyen kelimelerdir. Bu bakımdan türemiş kelimelerin kökleriyle mutlaka bir anlam ilişkileri olmalıdır: baş, baş-la-, baş-ar-, baş-ar-ı sev-, sev-il-, sev-dir, sev-in, sev-inç, sev-gi göz, göz-lük, göz-cü, göz-cü-lük, göz-lük-çü-lük... Yapım ekleri isim ve fiil köklerine gelerek yeni isimler ve filler türetirler. bu ekler kökten hemen sonra gelirler. Çekim ekleri yapım eklerinden sonra gelir: bil-gi-ler, bil-dir-di; göz-le-meliyim, göz-lük-ten... Bu türemiş kelimelerden de tekrar yeni kelimeler türetilebilir: bil-gi-li,bil-dir-i göz-lük-çü, göz-lük-çü-lük... Bu bakımdan yapım eklerini iki başlık altında inceleyebiliriz: İsim yapan yapım ekleri: İsimden isim yapan ekler ve Fiilden isim yapan ekler Fiil yapan yapım ekleri: İsimden fiil yapan ekler ve Fiilden fiil yapan ekler

---

1. İsim Yapan Yapım Ekleri

---

İsim veya fiil kök ve gövdelerinden yeni isimler türeten eklerdir. Türkçemizde sıkça kullanılan yapım ekleri şunlardır:

---

a. İSİMDEN İSİN YAPAN EKLER

---

---

-lİk

---

Yer isimleri yapar: kömürlük, kitaplık, tuzluk, odunluk, ağaçlık, zeytinlik, çöplük... Alet ve araç isimleri yapar: başlık, kulaklık, gecelik, gözlük, önlük... Topluluk isimleri yapar: gençlik, insanlık, Türklük... Soyut isimler yapar: gençlik, insanlık, Türklük, çocukluk, hanımlık, kardeşlik, Müslümanlık, kulluk, erkeklik, bilgelik... Sınırlama, ayırma, ölçü tahsis anlamı taşıyan isimler yapar: bayramlık, kışlık, akşamlık, gömleklik, hediyelik, ömürlük, haftalık, aylık... Sıfatlara gelerek durum bildiren isimler yapar: iyilik, güzellik, küçüklük... Meslek isimleri yapar: öğretmenlik, doktorluk, veterinerlik, eczacılık, arıcılık, demircilik, kılavuzluk, rehberlik... Bu ekle türetilen ekler sıfat olarak da kullanılabilirler. İsimle sıfat arasında tür farkı olduğu için bu yönde soru sorulabilir: kışlıklar, kışlık odun; günlüğüm, günlük masraf; elbiselikler, elbiselik kumaş; turşuluklar, turşuluk biber; kiralıktan, kiralık daireden, satılıklar, satılık arsalar...

---

-cE

---

Dil isimleri yapar: Türkçe, Almanca, Arapça, Farsça.. Yer isimleri yapar: Çatalca, Yenice, Çamlıca, Taşlıca, Ilıca... Hayvan ve bitki isimleri yapar: delice, karaca, kokarca, yumuşakça...

---

-cİ

---

İsim, sıfat, zarf türetir:sanatçı, kiracı, inşaatçı, yolcu, çaycı, şakacı, duacı, milliyetçi, Türkçü, halkçı, sözcü, tiyatrocu, kemancı... gazeteci çocuk, şakacı insan... akılcı (davranmak), Atatürkçü (geçinmek)

---

-lİ

---

Soyut ve somut isimler ve sıfat türetir. Özel isimlere getirildiğinde kesme işaretiyle ayrılmaz. Kişinin nereli olduğunu bildirir: Ankaralı, Konyalı, köylü, kentli... Bir şeyin içinde daha çok ne bulunduğunu bildirir: Tuzlu, şekerli, acılı, tozlu... Soy, devlet bildirir: Osmanlı, Karahanlı, Selçuklu... Durum (medenî hâl) bildirir: Sözlü, evli, nişanlı... Renk bildirir; ikileme kurar: Mavili, yeşilli, kırmızılı, allı yeşilli, sarılı kırmızılı... Kişinin sahip olduğu özelliği bildirir: Bilgili, tecrübeli, akıllı, görgülü, saygılı, kültürlü, akıllı uslu... Diğerleri: Gönüllüler, gönüllü (kişiler)...İrili ufaklı, kadınlı erkekli...

---

-sİz

---

-li ekinin olumsuzunu yapar. Ama -li ekini almış her kelimenin -siz ile olumsuzu yapılmaz: akıllı X akılsız doğru bilgili X bilgisiz doğru nişanlı X nişansız yanlış köylü X köysüz yanlış mavili X mavisiz yanlış İsim, sıfat ve zarf türetir: Korkusuz (çocuk), akılsız, susuz (topraklar), tatsız, güçsüzler, ölümsüz, eşsiz, yersiz yurtsuz (kaldım), kimsesiz, tarafsız (davranmalı)...

---

-ki

---

Zaman ve yer bildiren kelimelerden sıfat yapar. Bu sıfatlar isimleşebilir. -ki ve -kü şekillerinde kullanılır. bugünkü (maç), akşamki (fırtına), geceki (soğuk), bugünkünü, yarınkinden... Yer bildiren kelimelerde -de hâl ekiyle birlikte kullanılır:Aşağıdaki (sorular), aşağıdakiler, sınıftaki (öğrenciler), sınıftakiler, raftaki (eşyalar), yuvadaki (yavrular)...

---

-tİ

---

Yansımalardan isim türetir : çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı, homur-tu, gıcır-tı, patır-tı

---

Diğer ekler:

---

-e: göze (kaynak)... -Cİl: etçil, otçul, insancıl, evcil, bencil, ölümcül... -Daş: vatandaş, yurttaş, gönüldaş, anlamdaş, meslektaş... -gil: Aligil, Yaşargil, ancamgil... -leyin: geceleyin, akşamleyin, sabahleyin, gündüzleyin... -ncİ: birinci, üçüncü, sonuncu... -Er: üçer, beşer, yedişer, dörder, altışar... -Cİk: gelincik, kızılcık, elmacık, kulakçık, karıncık...

---

b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER

---

Fiil kök ve gövdelerinden isim türetirler.

---

Mastar ekleri:-mEk

---

Bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir. Fillerin isimlerini türetir. Bu yüzden bu eklere isim-fiil (mastar) eki; bu kelimelere de isim-fiil (mastar) denir. gel-mek, oku-mak, ye-mek, iç-mek, çalış-mak... Bu ek kalıplaşarak kalıcı nesne isimleri de türetebilir; bunlar isim-fiil değil, doğrudan isimdirler: yemek, çakmak, ekmek, ilmek, kaymak

---

-mE

---

-mEk eki gibidir. Ama -mEk kullanılan her yerde -mE kullanılamaz. Bu ek de bütün fiil kök ve gövdelerine gelerek; onlardan fiil ismi türetir (isim-fiil yapar): başlama, okuma, yazma, nakletme, hasta olma, danışma, sevme, inanma... Bu ek de -mEk gibi kalıcı nesne isimleri yapar: Asma (yaprağı), bölme (işlemi), danışma (memuru), dondurma (külâhı), kavurma, işletme, bağlama (:saz)... Bu ek niteleme sıfatı da türetir: Karma (liste), süzme (yoğurt), yazma (eser), saçma (bir fikir), yapma (çiçek), asma (köprü), asma (kat)...

---

-İş

---

Bu da mastar ekidir. Diğerleri gibi bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir. Kalıcı nesne isimleri yapabilir: Gülün açılış-ını seyret. Kapının kapanış-ı çok ses çıkarıyor. Adam oturuş-undan bellidir. seziş, biliş, alış, veriş, anlayış... Kalıcı nesne isimleri: Bu görüşü benimsemedim. Bir buluş yapmış ki sorma Alış verişe çıkacağız. Sende hiç anlayış yok mu?... Çıkış ne taraftaydı? Sıfat-fiil ekleri:Sıfat-fiil ekleri de mastar ekleri gibi fiilden isim ve sıfat yapan işlek eklerdir:

---

-En:

---

Fiili yapanı, edeni bildirir. İsim ve sıfat yapar: Gülen, bakan, gelen, giden, gezen, yazan, bozan, çalışan, kazanan...

---

-Esİ

---

Sıfat ve isim yapar: Ölesi-m gelir, Yok olası adam, kırılası eller Öpülesi, geberesi, ölesi, bakılası...

---

-mEz

---

Olumsuzluk bildirir. -°r'nin olumsuzunu yapar, ama her zaman değil: Çıkmaz sokak, olmaz iş, yaramaz çocuk, bilinmez yerler... Yılmaz, korkmaz, çıkmaz... Ne geçmez zamanmış!

---

-°r

---

İsim ve sıfat yapar: Okur yazar, yazar kasa, bilir kişi, gelir gider, keser, güler yüz...

---

-dİk

---

İsim ve sıfat yapar: Tanıdıklar, tanıdık kişiler, olmadık iş, beklenmedik bir anda, sevin-diğ-imiz...

---

-EcEk

---

İsim ve sıfat yapar: alacak(lı), yakacak, yiyecek, giyecek, içecek(lerimiz), gelecek zaman, içecek su, akacak kan, gelecek(ten haber ver-), olacak iş mi?...

---

-mİş

---

İsim ve sıfat yapar: Geçmiş, çok bilmiş, okumuş çocuk, dolmuş, yemiş...

---

Diğer ekler:

---

-İm Eklendiği fiille ilgili hâl, durum, iş ifade eder. O işle ilgili, o işten doğan varlık, eşya, yer isimleri yapar. Alım, satım, atım, yatırım, seçim, ölüm, yıkım, verim, biçim, giyim, kuşam, takım, kavram, üretim, bölüm, çözüm, uyum, çekim, (bir) yudum (su) ... -Gİ Fiilin bildirdiği hareketle ilgili çeşitli nesneleri karşılayan isimler yapar: Sevgi, saygı, görgü, bilgi, duygu, örgü, sergi, vergi, övgü, algı, tutku, uyku, biçki, baskı, içki, atkı, keski... -Gİn Anlama büyüme ve aşırılık katar; yapanı, olanı bildirir; yapılan nesneyi veya işi karşılar. Sıfat, isim ve zarf türetir: Dalgın, azgın, kızgın, kırgın, salgın, baygın, bilgin, ergin, bezgin, durgun, olgun, soygun, vurgun, baskın, seçkin, pişkin, yetişkin, tutkun, küskün... Keskin sirke, olgun davrandı, soygun yapılmadı... -İ İsim ve sıfat türetir: Yazı, sıkı, yapı, ölü, korku, batı, gezi, bölü, koşu, doğu, artı, tartı, sürü, örtü, çeki, duru, sayı... Korkunun ecele faydası yok. Doğuyu, batıyı karıştırdık. Ölü balıklar suyun yüzündeydi. Yurdun batı tarafı soğuyacak. -İcİ Çokluk, aşırılık, devamlılık bildirir; -En sıfat-fiil eki gibi failin niteliğini bildirir. Sıfat, isim ve zarf yapar: Kalıcı, vurucu, bilici, alıcı, satıcı, dinleyici, görücü, bakıcı, yırtıcı, geçici, kurucu, yüzücü, gidici, öğren(i)ci, dilen(i)ci... Eskiden iyi yüzücü imiş. Okuyucu sayısı günden güne artıyor. Bunlar üzücü hareketler. Satıcı kadınlar dolaşıyorlar. Pek yırtıcı görünüyor/davranıyor. -k Fiilde bildirilen harekete uğramış olan veya o hareketten ortaya çıkmış nesneleri karşılayan isimler yapar; bunlar sıfat ve zarf olarak da kullanılır: Açık kapı, çürük diş, karışık işler, hava soğuk, açık konuşur, bölük toplandı... -kEn İsim ve sıfat yapar: Çalışkan, üretken, alıngan, atılgan... -tİ: kızartı, karartı, bağırtı... -Ek: konak, durak, yatak, dönek, ürkek, korkak, bıçak... -ç: inanç, sevinç, usanç... -ntI: alıntı, akıntı, söylenti, toplantı, yaşantı, sarsıntı -e: dize, süre

---

2. Fiil Yapan Yapım Ekleri

---

Bu ekler isim ve fiil kök ve gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler: göz>göz-le(mek) bilgi->bilgi-len(mek)-dir(mek) sev->sev-dir(mek) bildir->bildir-il(mek) Fiil yapan ekler, isime veya fiile getirilişine göre ikiyte ayrılır: İsimden fil yapan ekler, Fiilden isin yapan ekler

---

a. İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER

---

Bu ekler isim kök ve gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler: isim-len-dir- ad-lan-dır iki-le- durgun-laş- En çok kullanılan isimden fiil yapan ekler şunlardır:

---

-lE

---

Çok kullanışlı bir ektir. Birçok isimden fiil yapabilir: Baş-la-, suç-la, su-la, taş-la-, av-la-, kış-la-, çın-la-, in-le-, ter-le-, gece-le-, hafif-le-, karış-la-, kurşun-la-, perçin-le-, yuvar-la-...

---

-El

---

Genellikle sıfatlardan fiil yapar: Çoğ-al-, dar-al-, az-al-, boş-al-, düz-el-, dik-el-...

---

-l

---

Bazı sıfatlardan oluş filleri yapar: Kısa-l-, doğru-l-, sivri-l-, duru-l-, ince-l-...

---

-E

---

Fazla işlek değildir: Yaş-a-, kan-a-, boş-a-, tün-e-, oy(u)n-a-...

---

-°r

---

Daha çok renk isimlerinden sonra gelir: Kara-r-, yaş-ar-, boz-ar-, ağ(k)-ar-, sar(ı)-ar-, mor-ar-...

---

-dE

---

Yansımalara getirilir: Çıtır-da-, şırıl-da-, horul-da-, fısıl-da-, gürül-de-...

---

-msE

---

Fazla işlek değildir: Az-ı-msa-, küçü-mse-, ben-i-mse-, öz-ü-mse-, kötü-mse-...

---

-sE

---

Fazla işlek değildir: su-sa-, garip-se-, önem-se-, mühim-se-...

---

-lEş

---

Bazı isimlere getirilir: Sert-leş-, taş-laş-, kötü-leş-, iyi-leş-, katı-laş-, sağlam-laş-...

---

-lEn

---

Bir şeye sonradan sahip olma anlamı katar: Ev-len-, can-lan-, hoş-lan-, us-lan-, iç-len-, dert-len-...

---

b. FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER

---

Fiil kök ve gövdelerine getirilerek fiil gövdesi türeten eklerdir:

---

-t

---

Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişliliğini artırır (ettirgen yapar). Genellikle ünlüyle biten fiillere gelir: Yürü-t-, acı-t-, ak-ı-t-, oku-t-, anla-t-, ağla-t-, ara-t-, kızar-t-...

---

-°r

---

Çatı ekidir. "-t" ile aynı görevdedir; oldurganlık ve ettirgenlik görevi vardır. genellikle ünsüzle biten fiillere gelir: Çık-a-r-, kop-a-r-, kaç-ı-r-, uç-u-r-, bat-ı-r-, düş-ü-r-, iç-i-r-...

---

-Dİr

---

Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişlilik derecesini artırır (ettirgen yapar): Yaz-dır-, sor-dur-, aç-tır-, çiz-dir-, sök-tür-, as-tır-, koş-tur-...

---

-l

---

Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiil yapar: At-ı-l-, soy-u-l-, yaz-ı-l, çiz-i-l-, ay(ı)r-ı-l-, gid-i-l-...

---

-n

---

Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiiller yapar: Başla-n-, tara-n-, yıka-n-, bil-i-n-, sil-i-n-, sür-ü-n-, taşı-n-, al-ı-n-...

---

-ş

---

Çatı ekidir; işteş fiil yapar: Döv-ü-ş-, at-ı-ş-, tart-ı-ş-, gör-ü-ş-, uç-u-ş-, bekle-ş-, it-i-ş-, selâmla-ş-...

---

-ElE

---

Devamlılık, anlatılan işin art arda yapıldığını bildirir: Kov-ala-, it-ele-, silk-ele-, dur-ala-, tep-ele-...