İşte Cevaplar
Türk Şiirinde Ölçü
Bir şiirde dizelerde yer alan kelimeler, heceler ve harfler arasındaki önceden belirlenmiş estetik kurala ölçü denir. Ölçü bir edebiyatta zaman içinde şairlerce denenerek estetik güzelliği kabul edilmiş uzunluk – kısalık, açıklık - kapalılık ve hece kuralıdır. Farkı dönemlerde ve farklı edebiyatlarda ölçü kuralları değişiklik gösterir. Edebiyatımızın tamamında üç çeşit ölçü bulunur:
1- Hece Ölçüsü
2- Aruz Ölçüsü
3- Serbest Ölçü
Hece Ölçüsü: Bir şiirde mısraların hece sayısının eşit tutulması esasına dayanan kurala hece ölçüsü denir. Hece ölçüsü ile yazılmış bir şiirde tüm mısraların, mısrada yer alan kelimelerin, hece sayısının eşit olması beklenir. Bu eşitlik şiire belli bir söyleyiş kolaylığı sağlar, şiirin estetik güzelliğini artırır. Hece ölçüsü basittir.
Şiirde hece ölçüsünü bulma
Bir şiirde hece ölçüsünü bulmak için şiirin her bir mısraı ve bu mısrada yer alan kelimelerin hece sayısı parmak hesabı ile sayılır. Her mısraın aynı hece sayısına sahip olması ve şiirin sadece bu kural ile yazıldığının görülmesi şiirin hece ölçüsü ile yazıldığını gösterir.
Not: Aruz vezninde de birçok mısra aynı hece sayısına sahip olabilir. Bu sebeple şiirin hece ile yazıldığı ancak hecelerin sadece sayı uyumu taşıdığı, açıklık – kapalılık durumunun dikkate alınmadığı incelenerek söylenebilir.
Örnek:
Ak/şam o/lur, gü/neş gi/der şim/di bu/ra/dan (13 hece)
Ga/rip ga/rip ka/val ça/lar ço/ban de/re/den (13 hece)
Pek körpesin, esirgesin seni yaradan. (13 hece)
Gir sürüye, kurt kapmasın gel kuzucağım! (13 hece)
Sonra yârdan ayrılırsın, âh yavrucağım! (13 hece)
Hece Kalıpları:
Hece ölçüsünün bilinen üç kalıbı vardır:
11’li Hece Ölçüsü: Halk edebiyatında koşma nazım biçiminde kullanılan en yaygın hece kalıbıdır.
8’li Hece Ölçüsü: Semai ve Varsağı biçiminde kullanılan bir kalıptır.
7’li Hece Ölçüsü: Genellikle maniler bu kalıp ile yazılır.
Bunun dışında hece ölçüsü her kalıpta yazılabilir.
Hece Ölçüsü ve Hecede Durak
Heceler ölçüye göre şu şekilde duraklara ayrılır:
4+4+3:11 / 6+5:11 / 4+4:8 / 5+3:8 / 4+3:7 / 5+2:7
Bir şiirde duraklar şiir okunarak belirlenir. Şiiri okurken duraksadığımız yerler ayrılır. Durak bulunurken kelimeler bölünmez.
Hece Örnekleri:
Mert/ da/ya/nır/ (durak)na/mert ka/çar(4+4:8’li hece)
Meydan gümbür gümbürlenir
Şahlar şahı divan açar
Divan gümbür gümbürlenir
Örnek:
Gurbet o kadar acı
Ki/ ne/ var/sa(Durak) i/çim/de, (4+3:7’li hece)
Hepsi bana yabancı,
Hepsi başka biçimde!
Örnek:
De/rin/den/ de/ri/ne/ (durak)ır/mak/lar/ ağ/lar,(6+5:11’li hece)
Uzaktan uzağa çoban çeşmesi.
Ey suyun sesinden anlayan baðlar,
Ne söyler şu dağa çoban çeşmesi?
Aruz Ölçüsü: Arap edebiyatından İran edebiyatına oradan da Türk edebiyatına geçmiş hecelerin uzunluk ve kısalık esasına dayanan bir uyum kuralıdır. Aruz ölçüsünde heceler uzun okunma ve kısa okunma özelliklerine göre ayrılır.
Aruzun Özellikleri
Acık Hece(Kısa hece): Aruz vezninde kısa sesliyle biten heceye denir. (Ünsüzle biten) Ayırmada (.) ile gösterilir:
se - ma – yı
(.) (.) (.)
Kapalı Hece (Uzun hece): Aruz vezninde sessizle biten (al, aç, ok, us...) heceler; (â, û, î) gibi uzun sesliler; (bâ, lâ, sî) gibi uzun seslilerle kurulmuş heceler; (bak, tut, sev) düzeninde üç harfli heceler; (alt, ört, üst) gibi heceler Türkçe (sırt, kurt, pars, kürk) gibi dört harfli heceler kapalı hecedir. Ayırmada çizgi (-) ile gösterilir.
Çok Uzun Heceler: Arapça ve Farsçadan gelme uzun seslilerle kurulan (âb, ûl) gibi üç sesli heceler - (derd, genç, serd, şevk) gibi dört sesli heceler, yerine göre bir buçuk hece değeri alırlar. Ayırmada birinci kapalı, ikinci açık (-.) iki hece gibi gösterilir.
Son Hece:Dize sonlarında her hece - açık da olsa - kapalı olarak gösterilir.
ruz Kalıpları:(Nazım) Arap vezniyle yazılmış bir manzumenin veznini bulabilmek için aruz kalıplarını bilmek gerekir. Arapçada "faale" fiilinden birtakım parçalar türetilmiştir. Hece sayıları 2 ile 5 arasında değişen bu parçalar birleşerek kalıbı oluşturur. Her kalıbın ayrı bir ahengi vardır.
Genellikle Türk şairleri on birli kalıpları kullanmışlardır.
Düz Kalıplar:
a- Fe û lün / Fe û lün / Fe û lün / fe ûl
Açılmaz ne bir yüz ne bir pencere
Bakıldıkça vahşet çöker yerlere. (Tevfik Fikret)
A çıl maz / ne bir yüz / ne bir pen/ ce re
b- Fâ i lâ tün / fâ i lâ tün / fâ i lün
Merhaba ey / cân-ı cânan / merhaba (S. Çelebi)
Başka âşıklardan almışsan nefes
Başka yerden / başka vâdilerden es. (F.N.Çamlıbel)
c- Fâ i lâ tün / fâ i lâ tün / fâ i lâ tün / fâ i lün
Fikri hür ir/fânı hür vic/dânı hür bir/ şâirim.(T. Fikret)
Halk içinde mu’teber bir nesne yok devlet gibi
Olmayâ devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi.
Serbest Şiir: Edebiyatta herhangi bir kural gözetilmeksizin yazılan şiirlerde ölçü, serbest olarak adlandırılır. Bu şiirler serbest olmasına rağmen bünyesinde belli bir ahenk ve ritim taşır. Serbest şiirlerde ölçü ve kafiye aranmaz. Bir şiirin serbest olduğunu anlamak için diğer ölçüler ile kıyaslarız. Hece ya da aruz ile yazılmayan bir şiir serbest ölçülü olarak nitelenir. Serbest ölçü ile şiir yazmak dışardan çok kolay görünebilir. Halbuki bir şiirde herhangi bir kurala ölçüye dayanmadan ahenk ve uyum yakalamak çok zordur.
Serbest ölçü ile şiir yazma geleneği ilk defa Türk edebiyatında Milli edebiyat döneminde görülür. Özellikle Cumhuriyet döneminde Garipçiler şiiri tamamen ölçüsüz ve diğer kuralları dikkate almadan yazmışlardır.
Diğer Cevaplara Gözat