Cevap : Fiiller, gerçekleştiği zamana göre haber kipi ekleri; bildirdikleri dilek, istek veya tasarıya göre ise dilek kipi ekleri alırlar.Bir cümlede fiilin aldığı kip veya zaman ekiyle cümlenin anlamındaki zaman veya kipin farklı olmasına fiilde anlam / zaman kayması denir.

Anlam kayması, zaman kiplerinin farklı yerlerde ve farklı amaçlarla kullanılması şeklinde meydana gelmektedir. Bir anlam kaymasında zaman kipleri yersiz de kullanılmaktadır. Anlam kayması fiillerde meydana gelmektedir. Çekimli fiillerde meydana gelen anlam kayması bir anlatım bozukluğudur. Dilimizde yerleşik hale gelse de doğru bir kullanım değildir.

Anlam kaymasının fiillerde gerçekleşmesi, cümlenin anlamını doğrudan değiştirmesi anlaşılmasını ve bulunmasını kolaylaştırır. Fakat sürekli olarak yanlış kullanımlar anlam kayması bozukluğunun normal bir anlatım ve anlam bilgisi gibi anlaşılmasına neden olmuştur. Anlam kayması zaman kiplerinde meydana gelmektedir. Çekim eklerinin anlam kaymasına uğraması sadece dilek ve şart kiplerinde değil bütün kiplerde gerçekleşmektedir. Birbiri yerine kullanılan kipler anlamlı olsa da kayma bozukluğuna neden olmaktadır.

Anlam kaymasında hangi kipin hangisinin yerine kullanıldığı bazen anlaşılmayabilir. Bunu da önceki ve sonraki cümlelere bakarak anlamalıyız. 

Anlam kayması şu kipler arasında olur: 

--Bilinen geçmiş zaman yerine geniş zaman

1. Başarmak için azimli davranır ve sonunda başarır. (davrandı/başardı) 

--Öğrenilen geçmiş zaman yerine geniş zaman

1. Hoca bir gün pazara iner. (inmiş) 

--Şimdiki zaman yerine geniş zaman

1. Ben onun ne istediğini bilirim. (biliyorum)
2. Başkan Bey, evrakı isterler. (istiyor) 

--Gelecek zaman yerine geniş zaman

1. Babam bu habere çok sevinir. (Sevinecek)

--Emir yerine geniş zaman

1. Sabah erkenden kalkar, çantanı hazırlarsın. (kalk, hazırla) 

--Bilinen geçmiş zaman yerine şimdiki zaman

1. Duyar duymaz olay yerine koşuyorum. (koştum) 

--Gelecek zaman yerine şimdiki zaman

1. Birkaç gün sonra Ankara'ya gidiyorum. (gideceğim) 

--Geniş zaman yerine şimdiki zaman

1. Her zaman buraya uğruyor. (uğrar) 

--Emir yerine gelecek zaman

1. Bu kitabı bir haftada okuyacaksın! (oku) 

--Gereklilik yerine gelecek zaman:

1. Sıkıntın çalışmandan olacak. (olmalı) 

--Bilinen geçmiş yerine istek

1. Dışarı çıkınca bir de ne göreyim!
2. Onu karşımda görmeyeyim mi! 

--Emir yerine istek

1. İşimize gereken ciddiyeti gösterelim.  (gösterin) 

--Emir yerine gereklilik:

1. Yarın daha erken gelmelisin. (Gel!)
2. On dakika içinde bu eşyalar taşınmalı. (Taşınsın!)

--İstek yerine emir

1. Her şey gönlünce olsun
2. Allah yardımcınız olsun. 

--Yetersizlik, gücü yetmeme yerine emir

1. Bu adamdan kurtul, kurtulabilirsen.
2. İşin içinden çık çıkabilirsen. 

--Şimdiki zaman yerine miş'li geçmiş zamanın hikâyesi:

1. Buyurun, ne aramıştınız? (arıyorsunuz)

Farklı örnekleri ele alacak olursak ; 

1. Atatürk 19 Mayıs’ta Samsun’a çıkar. (çıkmış)
   Bu cümlede fiil, geniş zaman ekini almıştır fakat eylem geçmiş zamanda yapılmıştır.
2. Her sabah bir saat koşuyorum. (koşarım)
   Bu cümlede fiil, şimdiki zaman ekini almıştır fakat eylem her sabah tekrarlanmaktadır ve geniş zaman anlamı taşımaktadır.
3. Masama not bırakan Ahmet olacak. (olmalı)
   Bu cümlede fiil, gelecek zaman ekini almıştır; cümle gereklilik anlamı taşımaktadır.
4. Tabağındaki yemeği bitireceksin. (bitir)
   Bu cümlede fiil, gelecek zaman ekini almıştır; cümle emir anlamı taşımaktadır.
5. Hepinize kolay gelsin. (gele)
   Bu cümlede fiil, emir kipi ekini almıştır; cümle istek anlamı taşımaktadır.
6. Buyurun, kime baktınız? (bakıyorsunuz)
   Bu cümlede fiil, görülen geçmiş zaman ekini almıştır; cümle şimdiki zaman anlamı taşımaktadır.
7. Sınavda başarılı olmak için dersi dikkatli dinleyeceksin. (dinlemelisin)
   Bu cümlede fiil, gelecek zaman ekini almıştır; cümle gereklilik anlamı taşımaktadır.
8. Yarın sabah yola çıkarım. (çıkacağım)
   Bu cümlede fiil, geniş zaman ekini almıştır; cümle gelecek zaman anlamı taşımaktadır.

Daha detaylı inceleyecek olursak; 

Geniş Zamanda Kayma

1. * Nasrettin Hoca bir gün pazara gider, ("gitmiş" yerinde)
2. * Çocuk bir de bakar ki çantası yerinde yok. ("bakmış")
3. * Şimdi eve gider, parayı alıp gelirsin. (Emir yerinde: git, gel.)
4. * Şimdi bırak, birkaç dakika sonra okursun. (Gelecek zaman yerinde)
5. * Acele etme, birazdan gideriz. (Gelecek zaman yerinde)
6. * Arabayı yazın alırız. (Gelecek zaman yerinde)

Şimdiki Zamanda Kayma

1. * Burada cuma günleri pazar kuruluyor. (Geniş zaman yerine: kurulur.)
2. * O, bu iyilikleri hep yapıyor. (Geniş zaman yerine: yapar)
3. * Annen yarın baklava yapıyor mu? (Gelecek zaman yerinde: yapacak mı?)
4. * Pazarlığa girişiyorum, kafesi onun düşündüğü fiyata satın alıyorum, ("-dili" geç­miş yerine: giriştim, satın aldım.)
5. * Basat bir de bakıyor ki Tepegöz mışıl mışıl uyuyor, ("-miş'li" geçmiş yerine: bak­mış.)
6. * Atatürk, yine bir gün sanatçıları topluyor, onlarla sohbete başlıyor, ("-miş'li geç­miş yerine:... toplamış, sohbete başlamış.)

Gelecek Zamanda Kayma

1. * Bunu alacak, götürecek, dayına teslim edeceksin. (Emir kipi görevinde: al, gö­tür, teslim et.)
2. * Ama çok dikkatli olacaksın. (Gereklilik kipi görevinde: olmalısın.)
3. * Trafik tıkanmış olacak. (Olasılık - tahmin anlamlı: olmalı.)

Not: Cümlenin bütünündeki anlam, özellikle zaman anlamlı zarflar, anlam kaymasını bulmada önemli bir ipucudur.


ÖRNEK SORU:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde eylemin kipinde bir anlam kayması olmuş­tur?

A) Pazar günü gelmeye çalışacağım.
B) Sabahları erken kalkmayı sevmiyorum.
C) Yağmur yağdığı için gelememiş.
D) Söz verdi, yarın buraya uğrayacak.
E) İstanbul'a gitmekten vazgeçmişler.

ÖSS - 1994


ÖRNEK SORU:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, yüklem olan fiilin kipinde anlam kayması yoktur?

A) Bazı günler, iş çıkışı, arkadaşlarla buluşuyoruz.
B) Masasına oturmuş, harıl harıl ders çalışıyor.
C) Hep söz veriyor, ama gelmiyorsun.
D) Derginin yeni sayısı yarın çıkıyor.
E) Tamam, biraz sonra geliyorum.

Cevap: B


UYGULAMA:
Bir zamanlar Ortanca köyünde bir kıtlık yaşanıyor, pek çok hayvan telef oluyor. Köylü de pilisini pırtısını topluyor, şehre göç ediyor. Bizim çırak onlardan biri. Ge­celeri çalışıyor, gündüzleri okula gidiyor. Geçmişte yaşadıklarını sorunca, "Uygun bir zamanda anlatırım." diyor. Bu parçada anlam kayması olan eylemleri bulunuz, doğrularını yazınız.


Uygulamanın Cevabı:
yaşanıyor: yaşanmış
oluyor: olmuş
topluyor: toplamış
ediyor: etmiş
çalışıyor: çalışmış
gidiyor: gitmiş
anlatırım: anlatacağım

EYLEM KİPLERİNDE ANLAM (ZAMAN) KAYMASI

A) Şimdiki zaman

Yöntem; ‘’yor’’ ekini gördüğümüzde eyleme ŞU AN, ŞİMDİ’’ sözcüklerini getirip cümleyi okumalıyız. Anlamsız olursa zaman kayması vardır.

Yusuf, bütün zamanını televizyon seyretmekle geçiriyor.
Şimdi
Şu an
Yüklem ‘’geçirir’’ biçiminde olmalıydı.
‘’-yor’’ eki geniş zaman yerine kullanılmıştır.
; Yusuf, yarın İstanbul’a gidiyor.
; Şimdi
Şu an
Yüklem ‘’gidecek’’ biçiminde olmalıydı. Gelecek zaman yerine kullanılmıştır

Onunla iddiaya giriyor, on dakika sonra kazanıyorum.
Girdim kazandım
- di’li geçmiş zaman yerine kullanılmıştır.
Cumartesi ölüyor, Pazar günü gömüyorlar
Ölmüş gömmüşler
-miş’li geçmiş zaman yerine kullanılmıştır.

B) Geniş Zaman

Yöntem; ‘’-r’’ ekini gördüğümüzde eyleme ‘’DEVAMLI,SÜREKLİ, HER ZAMAN’’
Sözcüklerini getirip cümleyi okuduğumuzda cümle anlamsızlaşırsa zaman kayması vardır. Çocuk, bakkala gider çikolata alır. (gitti ve gitmiş – aldı veya almış) olmalıdır.
Geçmiş zaman yerine kullanılmıştır. Çocuk, devamlı, sürekli, her zaman bakkala gidip çikolata alamaz. Dünya malı, dünyada kalır, öldüğün gün. Kalacak olmalıdır.
Güzel günler de gelir elbet. Gelecek olmalıdır.
Bunun hesabını onlardan sorarım. Soracağım olmalıdır.
Gelecek zaman yerine kullanılmıştır.

C) Gelecek Zaman;

Dün beni arayan arkadaşım olacak. (olmalı)
Şimdi kapıyı çalan Ayşe olacak ki ... (olmalı ki...)
-Bir gürültü duyar gibi oldum.
-Üst kattaki adam olacak.. (olmalı...)

Gereklilik kipi yerine kullanılmıştır. Başın derde düştüğünde beni arayacaksın. (Ara)
İstanbul’a varır varmaz beni arayacaksın.(Ara)
Bu cümlelerde de görüldüğü gibi emir kipi yerine kullanılmıştır.

---

---

Diğer Cevaplara Gözat