• İklim özellikleri (kuraklık, soğuk, sıcak olması),

• doğa ve afet olayları (deprem, tsunami, su baskınları),

• yeryüzü şekilleri (arazinin dağlık, engebeli, düz olması),

• toprağın özelliği (verimli olup olmaması),

• yeraltı ve yer üstü zenginliklere sahip olup olmaması vb. insanların yaşantıları üzerinde birçok etkide bulunurlar.
Mesela; Eskimoların tüm hayatını, iklim şartlarına göre düzenlemesi, Mısır ve Mezopotamya uygarlıklarının verimli su kaynaklarının çevrelerine yerleşmeleri gibi.

• Örneğin: 17 Ağustos Depreminin ardından Türkiye’de yerleşim birimlerine yaklaşımın değişmesi.

• Toplumsal değişmeye etki eden en önemli faktörlerdendir.

• Benimsenen ekonomik sistemler, üretim, tüketim ilişkileri ve işbölümünün niteliği, enflasyon, deflasyon gibi yapısal bozukluklar toplumsal değişmeyi etkiler.

Mesela; ekonomik krizler işsizliğin artmasına, bilim ve teknolojide durgunluklara, sosyal patlamalara, göç olgusunun ortaya çıkmasına veya artmasına neden olmaktadır.

• Modernleşmede; bilim, teknoloji, ekonomi vb. alanlarda daha ileri kabul edilen ülkelerin etkisi çok fazladır. Bu nedenle modernleşme daha ziyade gelişmiş ülkelerdeki yeniliklerin taklit edilmesi ya da

benimsenmesi esasına dayanır.

• Ekonomik, sosyal, teknolojik, kültürel ve politik açılardan küresel bütünleşmenin artması, yerel olanın ortadan kalkması veya önemini yitirmesine küreselleşme denir.

• Toplumsal kimliğin, aidiyet bağının çözülmesi gibi olumsuz etkilerinin yanında;

• nitelikli insan yetiştirilmesi, mevcut uygarlığın yeniden şekillendirilmesi, başta eğitim ve sağlık olmak üzere toplumlar arası paylaşımın artması gibi olumlu etkileri de vardır.

• Teknoloji, insanların doğa üzerindeki egemenliğini arttırarak işbölümü, otomasyon, şehirleşme vb. sağlayarak büyük değişmelere neden olmuştur. İnsan ilişkilerini, normları, kurumları, değerleri, düşünüş biçimlerini ciddi düzeyde etkileyerek değiştirmiştir.

• Mesela; makineleşmenin kentleşmeye, kentleşmenin de kadının iş hayatına atılmasında etkili olması gibi.

• Toplumların değerleri, normları, örf ve adetleri, alışkanlıkları, inançları vb. birer kültür unsuru olarak değişmeyi etkiler.

• Özellikle evrensel maddi kültür unsurları, toplumların kültürünü olumlu ya da olumsuz değiştirmektedir.

• Örneğin: toplumsal hoşgörünün artmasıyla birlikte Türkler ve Yunanlılar arasındaki birbirlerine düşmanca yaklaşımlarının azalması.

• Demokrasinin egemen olduğu toplumlarda toplumsal değişim daha sağlıklı ve planlı bir şekilde gerçekleşir.

• Nüfusun miktarındaki, yapısındaki ve niteliğindeki (eğitim seviyesi, çalışanların sayısı, cinsiyet dağılımı vb.) değişmeler toplumsal değişmeden bağımsız değildir.

• Mesela; hızlı nüfus artışı, ekonomik büyümeyi engellemekte, insanların milli gelirden daha az pay almalarına neden olabilmektedir. 

• Örneğin: Türkiye’nin doğusundaki şehirlerden batısındaki şehirlere doğru olan göçler sonucunda, batıdaki şehirlerde ucuz işgücünün artması ve buradaki ticaretin gelişmesi, doğudaki şehirlerde

işgücü yetersizliği nedeniyle ekonomik durgunluğun başlaması.

• Teknolojik boyutu yüksek olan kitle iletişim araçları bilgi akışını hızlandırarak, bilgi çağına geçişte etkili olmuştur ve insanlar arasındaki etkileşimi artırmıştır.

• Kitle iletişim araçları sayesinde toplumların yapıları birbirlerine benzemeye başlamıştır.

• Tüketim alışkanlıklarının oluşturulması, beğenilerin, ilgilerin oluşturulması kitle iletişim araçları sayesinde olmaktadır.

• İnsanları yönlendirebilen insanlar (özellikle liderler) toplumsal değişimde etkilidirler.

• Mesela; Atatürk, Gandhi

Toplumsal Değişmeyi Etkileyen Faktörler

Toplumsal değişmeyi etkilediği iddia edilen çok sayıda faktör vardır. Burada kısaca fiziki çevre, kültür, teknoloji ve diğer faktörler üzerinde durulacaktır.

1. Fiziki Çevre Faktörü

Çevre ile toplumsal değişme arasında ilişki kuran teorilerin kökleri oldukça eskiye gider. Örneğin binlerce yıldır astroloji ile uğraşanlar, gökteki olaylarla toplumsal olaylar arasında ilişki aramışlardır. Sosyolojik düşüncenin gelişimine ilişkin bölümde de ifade edildiği şekilde Montesquieu, insanların huylarını, duyarlılıklarını ve davranışlarını iklimle açıklar. Bugüne kadar Sorokin’in ³⁶³ de ifade ettiği şekilde yüzlerce fikir adamı coğrafi faktörlerin etkisi üzerinde durmuştur. Nitekim herhangi bir ülkede mimarinin coğrafi-fizik koşullara göre şekillenebildiğini görmekteyiz. Yine tarımsal üretim ve hayvancılık üzerinde de coğrafi faktörlerin etkisi sıkça dile getirilmiştir. Örneğin dağlık bölgelerin insanları ağırlıklı olarak hayvancılık ile uğraşırken ovalarda yerleşmiş olanlar tarımsal faaliyetlerde bulunmaktadırlar.

2. Kültürel Faktörler

Bir “duyuş, düşünüş davranış biçimi” olan kültür, insanın aynı zamanda kendi çevresini nasıl düzenlemesi gerektiğine dair değerlere sahiptir. İnsanlar nasıl düşünüyorlarsa genelde öyle davranırlar. Dolayısıyla insanların aynı zamanda düşünce kalıplarını ifade eden kültür (onun en önemli unsurlarından birisi olan din), toplumsal değişmeyi etkileyen faktörlerden birisidir. Nitekim Max Weber’in dinle ilgili görüşlerini incelerken Protestanlığın kapitalizmin gelişimi sürecindeki rolü anlatılmıştır. Ancak kültürü toplumsal değişmenin tek belirleyici unsuru olarak görmek de doğru değildir çünkü kültür başta teknoloji ve fiziki çevre olmak üzere diğerlerinden etkilenir.

3. Teknoloji Faktörü

Günümüzde teknolojinin toplumsal değişme üzerinde olağanüstü bir etkisi söz konudur. Özellikle kültürel ve ekonomik yönden pre-endüstriyel uygarlık aşamasında bulunan kültürler, teknoloji sayesinde en ileri uygarlıkların değerlerinin adeta istilası altında kalmıştır. Özellikle televizyonun yaygınlaşması, geniş kitlelerinin duyuş, düşünüş davranış biçimlerini çok büyük ölçüde etkilemiştir. Bugün Anadolu’nun en kenar köylerindeki çocuklar, büyük kentlerdeki yaşıtları ile aynı programları seyretmekte, aynı malları tüketmek istemektedirler.

4. Diğer Faktörler

Bazı sosyologlar, toplumsal değişme üzerinde dururken bazıları da siyasal örgütlenme üzerinde durmuştur. Örneğin Cumhuriyet döneminde Türkiye’deki politik örgütlenme büyük ölçüde toplumsal değişimin yönünü etkilemiştir. Buna karşılık biyolojik faktörleri savunanlara göre ise ırkların genetik özellikleri toplumların değişim sürecini etkilemektedir. Ancak günümüzde toplumsal değişmeyi en köklü biçimde etkileyen faktör kuşkusuz küreselleşme olmuştur.