Maliyetlerin Davranışlarına Göre Sınıflandırılması

Maliyet davranışı kısaca bir işletmede, belirli bir faaliyet aralığında, faaliyet hacminde veya iş ölçüsünde meydana gelen değişimler sonucunda maliyetlerin göstermiş olduğu değişim olarak tanımlanabilmektedir. Tanımdan da anlaşılmış olduğu üzere maliyet davranışı doğrudan faaliyet hacminde meydana gelen değişim ile ilgilidir. Faaliyet hacmi ya da iş ölçüsü aslında çok geniş kapsamlı bir kavramdır. Bu anlamda faaliyet hacmi, maliyetle arasında kurulmak istenen ilişkiye bağlı olarak, üretim miktarıyla, üretim miktarını temsil etmek üzere işçilik veya makina saatleri ile, tamir-bakım saatleri ile, kullanılan elektriğin miktarı ile, satış miktarı veya tutarı ile veya satın alınan hammaddenin miktarı ile ölçülebilmektedir. Ancak bu bölümde faaliyet hacmi daha çok üretim miktarındaki değişmeler anlamında kullanılmıştır. Maliyetler faaliyet hacmindeki değişim karşısındaki davranışına göre sabit maliyetler, değişken maliyetler ve karma maliyetler olmak üzere üç grupta sınıflandırılmaktadırlar.

1. Sabit Maliyetler

Belli bir zaman dönemi içinde faaliyet hacminden bağımsız olarak ortaya çıkan, faaliyet hacminin azalıp çoğalmasına karşın, toplam olarak aynı kalan maliyetler sabit maliyetler olarak tanımlanmaktadırlar. Bu tanımda iki nokta ön plana çıkmaktadır.

Belirli bir zaman dönemi içinde sabitlik : Sabit maliyetler genellikle kapasite yaratıcı maliyetler olarak kabul edilmektedirler. Bu nedenle bazen kapasite maliyetleri olarak da adlandırıldığı görülmektedir. Dolayısıyla bu maliyetlerin tutarı, yarattıkları kapasitenin büyüklüğüne bağlıdır. Sabit maliyetlerin, gerçekten sabit kalabilmeleri için, kapasitenin değişmemesi gereklidir. Ancak uzun dönemde işletmenin kapasitesi finansal, fiziksel ve örgütsel yönden artıp azalabilir. Bu durum kaçınılmaz olarak faaliyet hacminde değişikliğe sebebiyet vereceği için sabit maliyetleri de etkileyecektir. Başka bir ifade ile sabit maliyetler uzun dönemde faaliyet hacmindeki değişimlere paralel olarak değişen bir niteliğe bürünürler. İşte bu nedenle sabit maliyetlerden sözedebilmek için, işletmenin (veya işletme içerisindeki herhangi bir birimin) elinde bulunan kapasite unsurlarıyla yetinmek durumunda olduğu kadar uzunlukta bir zaman süresinin esas alınması gerekmektedir. Kapasitede herhangi bir değişikliğin öngörülmediği bu zaman süresi “kısa dönem” olarak adlandırılır ve ençok gelecekteki bir bütçe yılını kapsar.

İş hacmindeki dalgalanmalar karşısında sabitlik: Sabit maliyetler, kısa dönemde hiçbir değişikliğe uğramayan maliyetler olarak anlaşılmaktadır. Ancak bunun mutlak bir sabitlik olarak kabul edilmesi doğru değildir. Bazı durumlarda bu maliyetlerin tutarının değiştiği de görülmektedir. Örneğin, kapasite aynı kaldığı halde, yenilenen bir makinanin maliyetindeki yükseklik nedeniyle yıl içerisinde amortismanlarda bir artış görülebilmektedir. Bu da sabit maliyetlerde bir artış anlamına gelmektedir. Bu nedenle sabit maliyetlerdeki sabit terimi mutlak bir sabitlik şeklinde değil, çalışma hacmindeki değişmeler karşısında bir sabitlik olarak kabul etmek en doğrusu olacaktır.

Sabit maliyetler ana grubu içerisinde yeralan çeşitli maliyet kalemleri daha yakından incelendiğinde bunların yapısal (bağlayıcı) maliyetler ve planlanmış (ihtiyari) maliyetler olmak üzere iki alt grup meydana getirdikleri görülmektedir.

Faaliyet için gerekli tesisler ve donanım gibi fiziksel bir yapı ile temel bir örgüt ve finansman yapısına sahip olunması amacı ile katlanılan maliyetler yapısal (bağlayıcı) maliyetler olarak adlandırılmaktadır. Yapısal maliyetler işletmenin mevcut yapısına sıkı sıkıya bağlı olduklarından, yapı değişikliklerine gitmeksizin bu maliyetlerin tutarlarını yönetim kararı ile değiştirmek çok zordur. Bu nedenledir ki, sözkonusu maliyetler çalışanların geçici olarak tümüyle durdurulması halinde bile ortaya çıkmaya devam etmektedirler.

Her bütçe dönemi içerisinde harcanacak tutarları, o dönemin başında üst yönetim tarafından saptanan maliyetler planlanmış (ihtiyari) maliyetler olarak adlandırılmaktadırlar. Bu maliyetlerin büyük bir kısmı mevcut satış kapasitesini gelecekte de koruyabilmek ya da yeni satışlar sağlamak amacıyla gerçekleştirilmektedirler. Bu maliyet türüne örnek olarak reklam maliyetleri, araştırma-geliştirme maliyetleri verilebilmektedir. Genellikle ödenek tipi bütçelerle belirlenen planlanmış maliyetlerin tutarları bütçe dönemleri arasında bazı farklılıklar gösterebilse de normal olarak dönem içerisinde sabit kaldıkları görülmektedir. Ancak dönem başında üst yönetim tarafından saptanan bu maliyetlerin olağanüstü durumlarda dönem içerisinde yine üst yönetim kararı ile değiştirilmesi olanağı her zaman vardır. Yapısal maliyetler ile planlanmış maliyetler arasıdaki temel farklılık da bu noktada ortaya çıkmaktadır.

Sabit maliyetlerle ilgili diğer bir nokta, temel olarak faaliyet hacminden bağımsız olarak toplam maliyet içerisinde sabit kalmasıdır. Ancak birim maliyet cinsinden düşünülecek olursa, üretilen birim sayısı ile birim başına düşen sabit maliyet arasında doğrusal olmayan bir ilişki vardir. Başka bir ifade ile üretilen birim sayısı arttıkça birim başına düşen sabit maliyet tutarı azalırken, üretilen birim sayısı azaldıkça birim başına düşen sabit maliyet tutarı artacaktır.

2. Değişken Maliyetler

Faaliyet hacmindeki değişimlere paralel olarak değişim gösteren maliyetler değişken maliyetler olarak adlandırılmaktadır. Bu maliyetlerin faaliyetlerin durdurulduğu anda ortadan kalktığı görülmektedir. Endüstri işletmelerindeki direkt ilk madde ve malzeme, direkt işçilik ve bir kısım genel üretim maliyetleri, ticaret işletmelerindeki satılan malların maliyeti, her iki grup işletmedeki satış komisyonları, ambalaj malzemesi tüketimi, nakliye ve teslim maliyetleri ve benzeri satış maliyetleri bu tür maliyetlere örnek olarak verilebilmektedir.

Değişken maliyetlerin faaliyet hacmi ile olan ilişkisi genellikle doğrusal olarak kabul edilmektedir. Başka bir ifade ile faaliyet hacmi arttıkça değişken maliyetler artmakta, faaliyet hacmi azaldıkça değişken maliyetler azalmaktadır.

Sabit maliyetlerde olduğu gibi değişken maliyetlerle ilgili diğer bir nokta, değişken maliyetlerin temel olarak faaliyet hacmi ile doğru orantılı olarak toplam maliyet içerisinde değişiklik göstermesidir. Ancak durum birim maliyet cinsinden düşünülecek olursa, üretilen birim sayısı her ne olursa olsun birim başına düşecek değişken maliyet tutarı sabit kalacaktır.

3. Karma Maliyetler

Bu maliyetler sabit ve değişken maliyetlerin her ikisinin de özelliklerini bünyesinde barındıran maliyetler karma maliyetler olarak sınıflandırılmaktadır. Başka bir ifade ile bu gruba giren maliyetleri bütünüyle sabit ya da değişken olarak sınıflandırılamamaktadır. Karma maliyetlerin yarı değişken maliyetler ve yarı sabit maliyetler olmak üzere iki grupta incelenebilmesi mümkündür.

Faaliyet hacmi sıfır olduğu zaman dahi tümüyle ortadan kalkmayan, ancak faaliyet hacmindeki değişmelere paralel olarak artıp eksilen maliyetler yarı değişken maliyetler olarak sınıflandırılmaktadırlar. Başka bir ifade ile bu maliyetler faaliyet durdurulduğu halde ortaya çıkmaya devam eden sabit kısım ve faaliyet hacmi ile orantılı olarak değişme gösteren değişken kısım olmak üzere iki unsurdan meydana gelmektedirler.

Kapasite içerisinde belirli faaliyet aralıklarında sabit kalan, ancak bu aralıklar dışına çıkıldığında sıçramalar gösteren maliyetlerden meydana gelen maliyetler yarı sabit maliyetler olarak sınıflandırılmaktadırlar. Bu ani sıçramalar nedeniyle, sözkonusu maliyetler sürekli bir fonksiyon yerine ancak kesikli fonksiyon ile ifade edilebilmektedirler. Bu maliyetler grafik üzerinde merdiven basamakları görünümü vermeleri nedeniyle basamaklı maliyetler olarak da isimlendirilmektedirler.