Sözlükte Sıfat Nedir:
Sıfat (Önad) : İsimleri niteleyen ya da belirten sözcüklerdir. Sıfat ya da önad; isimlerin ya da diğer sıfatların önüne gelerek onları miktar, sıra, konum, renk, biçim, insanda bıraktığı duygu vb. gibi çeşitli yönlerden tanımlayan, tarif eden sözcük türü. Sıfatlar ancak varlıklarla ortaya çıkar. Bu nedenle tek başlarına kullanılamaz. Sıfat olarak kullanılan çoğu sözcük bazen bir kavramın karşılığıdır. Örneğin “mavi”, bir renk ismidir, “iki”, bir sayı ismidir. Ancak bu sözcükler isimlerin özelliklerini bildirecek duruma gelirse sıfat olur. Yani; “Mavi gözlerine bayıldım.” cümlesinde “mavi” göz isminin rengini bildirdiğinden sıfattır. Ya da “iki” sözü; “İki kalemi vardı.” cümlesinde kalemlerin sayısını bildirdiğinden sıfat olmuştur. Ancak sıfatın mutlaka isimden önce gelmesi gerekmez. Bazen bir ismin niteliğini bildirmesine rağmen isimden önce gelmediği de olur. Bu genel bilgilerden sonra, şimdi de sıfatların çeşitlerini görelim.

---

1. Sıfatların Özellikleri

---

1. Sıfatlar isimlerden önce gelerek onları sayı, renk, durum, hareket, biçim, yer, işaret ve soru yönlerinden tamamlar; onları niteler veya belirtir: "O zaman gördü ki, küçük çocuk, memleketlisi, minimini yavru ağlıyor... Sessizce, titreye titreye ağlıyor. Yanaklarından gözyaşları birbiri arkasına, temiz vagon pencerelerindeki yağmur damlaları nasıl acele acele, sarsıla çarpışa dökülürse öyle, bağrının sarsıntılarıyla yerlerinden oynayarak, vuruşarak içlerinde güneşli mavi gök, pırıl pırıl akıyor." o zaman, küçük çocuk, minimini yavru, temiz vagon pencereleri, güneşli mavi gök 2. Tek başlarına kullanıldıkları zaman isim değerindedirler. Çünkü ancak bir isimden önce geldikleri zaman sıfat oldukları anlaşılabilir: yeşil elbise (sıfat) yeşili severim (isim) İhtiyar kadın (sıfat) İhtiyarlara iyi davranmalıyız (isim) Büyük park (sıfat) parkların en büyüğü (isim) 3. Tek başlarına kullanıldıklarında isim değerinde oldukları için alabildikleri isim çekim eklerini, yani hâl eklerini, iyelik eklerini ve çoğul ekini, bir isimden önce gelerek onu niteledikleri ya da belirttikleri zaman, yani sıfat olarak kullanıldıkları zaman alamazlar: Bir basamak yukarı çık. sıfat Birler basamağı isim Yürüyen merdiven sıfat Yürüyenler ve koşanlar isim 4. Bir sıfatla onun nitelediği ya da belirttiği bir isim arasına noktalama işareti (özellikle virgül) konmaz. Virgül konursa ilk kelime tek başına kalmış olur, dolayısıyla isimleşir. Genç adama gülümseyerek baktı. (genç: sıfat) Genç, adama gülümseyerek baktı. (genç: isim, özne) 5. Birkaç sıfat, arka arkaya sıralanarak bir ismi niteleyebilir veya belirtebilir: Karanlık, büyük, korkutucu ve nemli bir evdi. 6. Sıfatın varlığından bahsedildiği her yerde mutlaka sıfat tamlaması vardır; o sıfatla (soru sıfatı da olsa) bir tamlama oluşturulmuştur.

---

2. Sıfat Çeşitleri

---

a. Niteleme sıfatları

Varlıkların yapısal özelliklerini ortaya koyan sıfatlardır. Bunlar varlığın nasıl olduğunu bildirir ve isme sorulan “nasıl” sorusuna cevap verir. “Kurumuş yapraklar yere döküldü.” cümlesindeki altı çizili sözcük, yaprağın nasıl olduğunu yani niteliğini bildiriyor. İsme “Nasıl yapraklar?” diye sorarsak cevap olarak “kurumuş” sözünün geldiğini görürüz.

---

b. Belirtme sıfatları

Varlıkların diğer varlıklarla ilgileri sonucunda aldığı özellikleri belirten sıfatlardır. Kendi arasında dört gruba ayrılır.

1 - İşaret Sıfatı:

Varlıkların bulunduğu yerleri gösteren sıfatlardır. Söyleyen kişinin, sözünü ettiği nesneye uzaklığına göre değişir. “Bu evi biz aldık.” cümlesinde evin yakın olduğu; “Şu evi biz aldık.” cümlesinde biraz uzak; “O evi biz aldık.” cümlesinde çok uzak ya da, sözü edilen bir evin olduğu anlaşılır. Bu cümlelerde altı çizili sözcükler işaret sıfatıdır. Bu tür sıfatlar isme “hangi” sorusunun sorulmasıyla bulunur. “Hangi ev?”, “ “Bu ev” gibi... Bazı işaret sıfatları ise yer bildirir. Bunlar çoğu zaman “-ki” ekini alarak kullanılır. Buradaki evi biz aldık. Şuradaki evi biz aldık. Oradaki evi biz aldık. cümlelerinde bulunan altı çizili sözcükler yer bildiren işaret sıfatlarıdır. Bunların dışında; öteki sokak, beriki ağaç gibi yer bildiren sıfatlar da vardır.

2 - Sayı Sıfatları :

İsimlerin sayısal özelliklerini bildiren sıfatlardır. Birkaç türü vardır. Örneğin; "Sınıfta yedi öğrenci vardı."

Asıl sayı sıfatı

Yedinci öğrenci gelsin.

Sıra sayı sıfatı

Yedişer kişi geldi.

Üleştirme sayı sıfatı

Yedi de bir ihtimal var.

Kesir sayı sıfatı

Çeyrek ekmek aldı.

Kesir sayı sıfatı

Bunların dışında bazı kaynakların topluluk sayı sıfatı diye adlandırdığı, ikiz çocuk gibi sıfatlar da vardır.

3 - Belgisiz Sıfat :

İsimlerin nicelik yönüyle belirsizliklerini ifade eden sıfatlardır. Bazı konularda bilgisi yoktur. Birtakım yanlış fikirleri vardı. Hiçbir öğrenci gelmemişti. Bütün kitapları aldı. Her yer tertemizdi. Bir gün bu iyiliğinizi ödeyeceğim. Cümlelerinde altı çizili sözcükler belgisiz sıfatlardır. İsimleri sayıca az çok belli etmişler ancak tam bir özellik bildirmemişlerdir.

4 - Soru Sıfatı :

İsimlerin niteliğini, herhangi bir özelliğini soran sıfatlardır. Bu sözcüklerin yerine konan sözcükler de sıfattır. Nasıl filmleri seversin? Kaçar lira ayırmamız gerekiyor? Hangi soruyu çözemedi?

---

3. Sıfatlarda Anlam

---

1. Sıfatlarda Anlam Kuvvetlendirme

Kural : Zarflarla ve edatlarla anlam kuvvetlendirilebilir: çalışkan>arı gibi çalışkan>arı gibi çalışkan çocuk güzel>Cennet kadar güzel>Cennet kadar güzel vatan verimli>çek verimli>çok verimli topraklar Burada "cennet kadar" kelime grubu "güzel" sıfatını; sonra hepsi birden "vatan" kelimesini nitelemiş. Kural : Pekiştirme sıfatları ile de anlam kuvvetlendirilebilir: Bir sıfatın ilk iki sesine "m, p, r, s" ünsüzlerinden biri eklenip, oluşan hecenin o sıfatın başına getirilmesiyle oluşur. Ünlüyle başlayan sıfatlarda ilk ünlüye "m, p, r, s" ünsüzlerinden biri eklenir. Sarı sayfalar>sapsarı sayfalar Kırmızı>kıpkırmızı elbise Mor>mosmor bir yüz Yeşil>yemyeşil tabiat Temiz>tertemiz toplum Uzun>upuzun araba Bu kurala uymayan pekiştirme sıfatları da vardır: Sapasağlam, yapayalnız, çırılçıplak, çepeçevre... Kural : Tekrar yoluyla da anlam kuvvetlendirilebilir. Tekrar edilen kelimeler arasına "mİ" soru eki de konabilir: doğru dürüst bir iş, boylu poslu bir adam, az buz para değil... yüce yüce yaylalar, Mini mini eller, tatlı tatlı diller... tatlı mı tatlı diller, sevimli mi sevimli bir yüz, sıcak mı sıcak bir hava...

2. Sıfatlarda Anlam Daraltma:

Sıfatların anlamlarında, bazı eklerden yararlanarak kısma, daraltma, küçültme yapılabilir. Bunun için "-Cİk, -ÇE, -cEk, -(İ)msİ, -(İ)mtırak" ekleri kullanılır: Geniş bir oda > daha az genişi > genişçe bir oda Uzun bir çocuk > daha az uzunu > uzunca bir çocuk Büyük ev > daha az büyüğü> Büyükçe / büyücek bir ev Küçük çocuk > daha az küçüğü> küçükçe / bir çocuk Tatlı elma > daha az tatlısı > tatlımsı bir elma Ekşi erik > daha az ekşisi > ekşimsi / ekşimtırak erik Kural : "-Cİk" eki küçüklük, azlık anlamı taşıyan sıfatlara getirilir ve aşırılık anlamı katar: Kısa kol > daha da kısası > kısacık kol İnce ip > daha da incesi > incecik ip Az ekmek > daha da azı > azıcık ekmek Minik yavru > daha da miniği> Minicik yavru Küçük kız > daha da küçüğü> Küçücük kız Ufak el > daha da ufağı > Ufacık el Yumuşak eller > daha da yumuşağı> Yumuşacık eller

3. Sıfatlarda Karşılaştırma(Derecelendirme):

Aynı özelliklere sahip olan varlıkları karşılaştırarak o özelliğe hangisinin daha çok sahip olduğunu göstermek için sıfatın başına "en, daha, pek" kelimeleri getirilir. En kuvvetli millet Daha dürüst insanlar Pek çalışkan işçi

---

4. Yapı Bakımından Sıfatlar

---

Sıfatlar da isimler gibi yapı bakımından basit, türemiş ve birleşik olmak üzere üçe ayrılır:

1. Basit Sıfatlar

Herhangi bir yapım eki almamış ve başka bir kelimeyle birleşmemiş sıfatlardır. Kara gün, kırmızı gül, bol yemek, iri taş, iyi insan, son yolculuk, dost ülke, düz çizgi.

2. Türemiş Sıfatlar

İsim ya da fiil köklerine ve gövdelerine getirilen isim yapım ekleriyle oluşturulmuş sıfatlardır. Kiralık ev, yıllık izin, tuzlu su, Aydınlı Hasan, işsiz adamlar, ölü balık, sütçü kadın, yarınki maç, genişçe bir oda, büyücek bir ev, ekşimsi / ekşimtırak erik, kısacık kol, incecik ip... Penceresinden kavak ağaçları görünen / bir sağlık ocağı yanaklarımı pembeleştiren / makaslar uçuşan / pamukçuklar Kavakları silkeleyen / rüzgâr Kocaman / bir masası ve koltuğu çalışkan öğrenci, susuz yaz, yuvarlak masa...

3. Birleşik Sıfatlar

Yapısında birden fazla kelime barındıran sıfatlardır. Külyutmaz öğretmen, mirasyedi gençler, boşboğaz insanlar, boğazına düşkün adam, birtakım sorunlar, cana yakın çocuk... Birleşik sıfatlar ikiye ayrılır: a. Kaynaşmış birleşik sıfatlar Anlamca kaynaşmış sıfatlardır. Birden fazla kelimenin sözlük anlamlarından az ya da çok uzaklaşarak, aralarına ek ya da kelime girmeyecek şekilde birleşerek oluşturdukları sıfatlardır. Canciğer dost, vatansever sanatçı, pisboğaz çocuk, mirasyedi gençler, kahverengi elbise, eşsesli kelimeler, birkaç adam, herhangi bir öğretmen, biraz zaman, birtakım elbiseler... b. Kurallı birleşik sıfatlar Çeşitli yollarla oluşurlar: ­Sıfat tamlaması + "-lİ" yapım eki büyük yapraklı ağaçlar, dost bakışlı insanlar, kısa boylu asker, büyük kapılı bina, kırık camlı ev... ­Sıfat tamlaması + "lIk" eki yarım günlük mesai, üç kuruşluk iş... ­İsim + iyelik eki + sıfat salonu büyük (bir) ev, çenesi düşük adam, saçı uzun bebek, rengi soluk kumaş... ­Takısız isim tamlaması + "-lİ" yapım eki taş duvarlı ev, aslan yürekli çocuk, demir kapılı bahçe... ­İsim + "-DEn" ayrılma hâl eki + isim-fiil: kulaktan dolma bilgiler... ­İkileme + isim evsiz barksız insanlarımız, tatsız tuzsuz işlerimiz, irili ufaklı eşyalar... ­İsim + ek + fiilimsi + isim işini bilir memur ­Deyim + isim cana yakın arkadaşlar, çenesi düşük insan...

---

Adlaşmış Sıfat

Bazen kişinin tam olarak bilinmediği ya da niteliğinin vurgulanmak istendiği durumlarda isim söylenmeyip sıfat, ismin yerine geçirilebilir. Bu tür sözcüklere adlaşmış sıfat denir. Adlaşmış sıfatlar niteleme sıfatlarıyla yapılır. “Korkak insanların kendine güveni yoktur.” cümlesinde niteleme sıfatı olan “Korkak” sözcüğü, “Korkakların kendine güveni yoktur.” cümlesinde “insanlar” isminin düşmesiyle adlaşmış sıfat olmuştur. Adlaşmış sıfat olan sözcükten sonra bir isim gelirse, anlam karışıklığını önlemek için iki sözcük arasına virgül (,) konur. İhtiyar, adamlara şöyle bir baktı. İhtiyar adamlara şöyle bir baktı. Not : Sıfatla, onun nitelediği isim arasına hiçbir noktalama işareti konmaz.

---

Ünvan (San) Sıfatları

İnsanların rütbe, görev, derece, mevki, memuriyet ve sosyal durumlarına göre isimlerine eklenen, isimleri ile birlikte söylenen saygı veya tanıtma sözcüklerine ÜNVAN SIFATI denir. Ünvan sıfatları, isimlerden önce gelebildikleri gibi isimden sonra veya hem isimden önce hem de isimden sonra gelebilirler. Kısaca ünvan sıfatları isimlerle birlikte üç şekilde kullanılır: 1. İsimden önce: ÖRNEK: Doktor Mehmet, Yüzbaşı Hasan, Bay Cemil, Demirci Ahmet... 2. İsimden sonra: ÖRNEK: Ahmet Bey, Ayşe Hanım, Hasan Yüzbaşı, Mustafa Kemal Paşa, Mehmet Dayı... 3. Hem isimden önce; hem de isimden sonra: ÖRNEK: Öğretmen Ayşe Hanım, Doktor Mehmet Bey, Makinist Ahmet Usta... NOT: Ünvan sıfatları, özel isimler gibi büyük harfle yazılmaya başlanır.

---

Sıfatlarda Pekiştirme

Sıfatların anlamlarının küvvetlendirilmesine, güçlendirilmesine sıfatlarda pekiştirme denir. Sıfatlarda pekiştirme dört şekilde yapılır:

a) " m, p, r, s " ünsüzleri ile:

Bazı niteleme sıfatlarının ilk sesli harfine kadar olan kısmının sonuna, ' m, p, r, s ' harflerinden uygun olanı eklenir. Meydana gelen ön ek niteleme sıfatının başına eklenerek yapılır. ÖRNEK: Beyaz önlük >>>>> Be + m + beyaz önlük >>>>> Tertemiz çocuk Sıfat İsim ¯¯Ön ek¯¯ Niteleme sıfatı Kırmızı elma >>>>> Kı + p + kırmız elma >>>>> Kıpkırmızı elma Sıfat isim ¯¯Ön ek¯¯ Niteleme sıfatı Temiz çocuk >>>>> Te + r + temiz çocuk >>>>> Tertemiz çocuk Sıfat isim ¯¯Ön ek¯¯ Niteleme sıfatı Doğru yol >>>>> Dosdoğru yol

b) İkileme ( tekrarlama ) yolu ile:

Niteleme sıfatı olan sözcüğün iki defa arka arkaya söylenip yazılması ile yapılan pekiştirmedir. ÖRNEK: Beyaz dişler >>>>> Beyaz beyaz dişler Sıcak çörekler >>>>> Sıcak sıcak çörekler Sarı kumlar >>>>> Sarı sarı kumlar Uzun yollar >>>>> Uzun uzun yollar Taze yumurta >>>>> Taze taze yumurtar

c) Tekrarlanan sıfatların arasına soru ekileri katılarak yapılan pekiştirme:

ÖRNEK: Beyaz dişler >>>>> Beyaz beyaz dişler >>>>> beyaz mı beyaz dişler Niteleme Sıfatı > Tekrarlama, sıfatlarda pekiştirme > Soru eki, sıfatlarda pekiştirme Sarı sarı kumlar >>>>> Sarı mı sarı kumlar Sıcak sıcak çörekler >>>>> Sıcak mı sıcak çörekler Sarı sarı kumlar >>>>> Sarı mı sarı kumlar Uzun uzun yollar >>>>> Uzun mu uzun yollar

---

Sıfatlarda Küçültme

Niteleme sıfatlarının sonlarına eklenen "-ce, -cik, -(i)msi, -(i) mtırak " ekleri onların anlamlarında küçültme, daraltma veya kısma yapar. Bu ekleri alan sıfatlara, küçültme sıfatları denir. ÖRNEK: Güzel araba >>>>> güzelce araba Yeşil elma >>>>> yeşilimsi elma Mavi çanta >>>>> mavimsi çanta Kısa pantolon >>>>> kısacık pantolon Küçük masa >>>>> küçücük masa Mavi çanta >>>>> mavimtırak çanta Sarı elma >>>>> sarımtırak elma

Sözlükte Fiil Nedir:
Fiil veya eylem; varlıkların yaptığı işi, hareketi, oluşu çeşitli ekler alarak şahıs ve zamana bağlı olarak anlatan sözcük.
 
Türkçede fiiller haber ve dilek kip ekleri eklenerek zaman ve tasarlama anlamı kazanırlar. Şahıs ekleri ile işin veya oluşun kim tarafından gerçekleştirildiğini belirtirler.
 Dün arabamı yıka+dı+m. (fiil + haber kip eki + şahıs eki)
 Yarınki maça mutlaka gel+meli+sin. ( fiil + dilek kip eki + şahıs eki)
 
Fiiller; eylem, durum ve oluş fiilleri olmak üzere üç gruba ayrılırlar
 yürümek, düşünmek, yazmak (eylem fiili)
 büyümek, eskimek (oluş fiili)
 uyumak, durmak (durum fiili)

Sözcük Anlamlarına Göre Fiiller

1. Kılış Fiilleri

Öznenin yaptığı işin veya hareketin bir nesne üzerin ekleştiğini anlatan fiillerdir. Fiilin yapıcısı faili öznedir, nesne alabilme özelliğine sahiptir; yani geçişli çatılı fiillerdir

Taşı(mak), incele(mek), oku(ma)k, düzelt(mek), yaz(mak), anlatabil(mek)...
Kuruyan otları topladım.
Dedem bu cepheyi çok iyi düzenlemişti.
Çadırları düzlüğe kurduk.

2. Oluş Fiilleri

Bir durumun değiştiğini, bir varlığın bir durumdan başka bir duruma geçtiğini bildiren fiillerdir. Bu fiiller, önceden bulunmayan bir özelliğin sonradan kazanılması anlamını yansıtırlar. Oluş fiilen "olmak" yardımcı fiilinin anlamını sezdirirler. Nesne alamazlar. Yani durum değişikliği özne üzerinde gerçekleşir
Kalınlaşmak - Kalın ol(mak) Kızarmak -Kızıl ol('mak) Sararmak - Sarı ol(mak) Büyümek - Büyük ol(mak), Acıkmak -Aç ol(mak),
Elmalar olgunlaştı -Elmalar olgun oldu

3. Durum Fiilleri

Öznenin içinde bulunduğu durumu yansıtırlar. Fiili gerçekleştirenin hangi koşul ve durum içinde bulunduğu anlamı vardır.
Ağla (mak), kork(mak), üzül(mek), bayıl(mak)...
Az önce uyudu.
Onu görünce çok sevinmiştim
Durum fiilleri genellikle nesne alamazlar. Fili öznenin üzerinde gerçekleşir.

Yapılarına Göre Fiiller

1. Basit Fiiller

Yapım eki almamış, başka sözcüklerle öbekleşmemiş ve birleşmemiş fiillerdir. Bunlar kök halindedir. Sadece çekim ekleri alabilir.

Türkçemiz fiil yönünden oldukça zengindir, bunların pek çoğu basit yapılıdır; bun­lar da genellikle tek hecelidir: gel, git, bak...

Aşağıdaki cümlelerde kullanılan eylemleri inceleyelim:
* Saat üçte burada ol, parayı sana vereceğim.
* Bilmeden seni kırdım, özür dilerim.
* Birkaç kilometre daha gitsek Anamur'a varacaktık.

Not: Kip ve kişi ekleri bir sözcüğün yapısını değiştirmez.
Not: Özellikle et-mek, ol-mak gibi yardımcı eylemlerle yapılan ve ayrı yazılan bileşik eylemlere dikkat edilmelidir.

2. Türemiş Fiiller

Ad ya da eylem tabanlarına yapım eki getirilerek oluşturulan eylemlerdir.

* Gösteri saat 20.00'de başlıyormuş, biraz hızlanalım.
* Bu sıcakta hepimiz susamıştık.
* Çayımızı demlediler.
* Bir kedi miyavlıyordu uzaklarda.

Not: Bir eylemi yapı bakımından incelerken her şeyden önce söz konusu eylemi buluyoruz. Mastarlı biçiminde söylüyoruz ve söylediğimiz kısmı inceliyoruz.

Not: Yansımalar da diğer sözcükler gibi mecaz anlam kazanabilir. Hırsından çatlıyordu: çat-la-mak yansımadan türemiş eylemdir ve mecaz anlam kazanmıştır.

* Çukurova'da toprağı biraz eşelesen...
* Ona çok kırılmıştım.
* Evlerini yeni boyatmışlar.

Not: Çatı eklerinin tamamı eylemden eylem türeten eklerdir:
-r, -t, -tir, -l, -ş, -n
çık-ar-mak, dinle-t-mek, dik-tir-mek, gör-üş-mek, yıka-n-mak
"tır" eki ek eylemin geniş zaman şekli olabilir.
çalışmıştır: "çalış-mak"tan söz ediliyor, -tır eki ekeylemdir.
baktırmıştır: "bak-tır-mak"tan söz ediliyor.

bak: eylem kökü
-tır: çatı eki (yapım eki)
-mış: kip eki (çekim eki)
-tır: ek eylem (çekim eki)

Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde, altı çizili sözcük yapı bakımından farklıdır?

A) Avanos'a yapılan geziye komşumuz da katılacakmış.
B) Tarlaya bir kuyu daha açtırmalıyız.
C) Bu aile, her sabah yürüyüşe çıkıyormuş.
D) Bir topumuz vardı, o da patlamış.
E) Bu akşam biraz gecikeceğim, toplantım var.

Cevap: A

Uygulama:
Sınavda kötü not alınca gözden düştü. Bunun üzerine oturup ağladı. Arkadaşları susturdu.

Bu parçada geçen eylemleri bulunuz.

Eylemler:
Bulduğunuz eylemleri yapıları bakımından inceleyiniz.

(Ek - kök ayrımı yaparak)

3. Birleşik Fiiller

En az iki sözcüğün, birleşerek veya öbekleşerek oluşturduğu eylemlerdir. Birleşik eylemler farklı yöntemlerle oluşturulabilir:

a. Yardımcı Fiillerle Yapılan Birleşik Fiiller

 "Etmek, eylemek, olmak ve kılmak" yar­dımcı fiilleri ad soylu bir sözcükle bir eylemi birlikte ifade edecek şekilde öbekleşir, birleşik fiil oluşturur.

* Sizin görüşlerinizi kabul etmiyorlar.
* Teşekkür ederim, diyerek yanımızdan ayrıldı.
* Tanıştığımıza memnun oldum, yine görüşelim.
* Bizleri mutlu kıldınız.

Not: Yardımcı eylemlerin kendilerinden önceki adlarla yazılmaları için ad soylu sözcükte ya ses düşmesi ya da ses türemesi olmalıdır:

* Çıktım, seyreyledim Frengistan'ı illeri var bizim ile benzemez. (seyir eyledim)
* Zannedersem, geçen yıl fark etmiştim yalnız kaldığımı. (zan edersem)
* Kadıncağızın hayatı zehrolmuştu oğlunun yüzünden. (zehir olmuştu)

Not: "etmek" ve "olmak" sözcükleri tek başlarına bir anlam kazanmışlarsa yardımcı eylem değil eylemdir; bunlardan önceki sözcük farklı bir öğedir veya bir öğenin parçasıdır.

* Bu yıl meyveler erken oldu. ("oldu", tek basma eylemdir; "olgunlaşmak" an­lamındadır.)
* Sizce bizim bu ev kaç para eder? ("eder"; "tutar", "satılır" gibi anlamlar taşı­maktadır.)
* Birkaç dakika sonra orada olurum, ("olurum"; "bulunurum", "ulaşabilirim" gibi anlamlar taşımaktadır.)
* Evlendikten yedi yıl sonra çocukları oldu. ("oldu"; "dünyaya gelmek", "doğ­mak" gibi anlamlar taşımaktadır.)

Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "etmek" sözcüğü yardımcı eylem olarak kullanılmamıştır? (ÖSS - 1982)

A) Bu konuda ona ancak sen yardım edebilirsin.
B) Evde yoktuk, misafirlerimizi yolcu etmeye gitmiştik.
C) Bu ödülü çoktan hak ettiğini o da biliyordu.
D) Bu tablo sence on bin lira eder mi?
E) Bunu birçok kez kendisinden rica ettim.

Cevap: D


Örnek Soru:
Aşağıdaki cümlelerden hangisinde "olmak" sözcüğü tek başına yüklem göre­vi üstlenmiştir?

A) Olanları duyunca yüzü bembeyaz olmuştu.
B) Yolcu gemisi sonunda gözden kayboldu.
C) Oğlunuz bu yıl doktor olacak.
D) Kız kardeşiniz geçen yıl mı öğretmen oldu?
E) Sonunda hep senin dediklerin oluyor.

Cevap: E


Uygulama:
Aşağıdaki dizelerde geçen eylemleri ve yardımcı eylemle kurulan birleşik ey­lemleri bulunuz.

Kimi benim gibi erir derdinden
Kimi senin gibi mutlu olur.
Bahsetti derinden ona hâlim
Aşkın bu onulmaz yarasından

b. Kurallı Birleşik Fiiller

Belli bazı fiillerin başka fiillerle, bir ara yardımcı ünlünün de yardımıyla birleşmesi yoluyla oluşurlar, (fiil + ara ses + fiil) En önemli özellikleri bitişik yazılmalarıdır. Belli bazı anlamları ifade ederler.

1. Sürerlik (Süreklilik) Birleşik Fiilleri: "-edurmak, -ekalmak, -egelmek" eylem­leri getirilerek yapılır. Eylemin gerçekleşmesindeki sürekliliği ifade ederler.

* Siz şu yazıyı iceleyedurun biraz sonra ben de size katılırım.
* O giderken arabanın ardından bakakaldık. (Olumsuz kullanımları yoktur.) Bakakaldık.

2. Tezlik Fiili: "-ivermek" fiiliyle yapılır. Eylemin çabucak, kısa zamanda; bazen de umulmadık zamanda aniden gerçekleşiverdiğini ifade eder.

* Bardak elimden düşüverdi.
* Adamcağız bayılıvermesin mi?

Not: Olumsuz kullanımlarında önem vermeme, oralı olmama gibi anlamlar ortaya çıkar:

* Bugün de dışarıya çıkmayayıver.
* Onlar sizden hoşlanmıyorsa, siz de onlara gitmeyiverin canım!

3. Yeterlik (Yeterlilik) Fiili: "-ebilmek" fiiliyle yapılır. Fiile "gücü yetme, başarma" anlamı katar. İzin isteme, izin verme, olasılık gibi anlamlar da katabilir.

* Arabayı tek başıma itebilirim. (Gücü yetme)
* Gidebilir miyiz? (İzin isteme) Gidebilirsiniz, (izin verme)
* Bugün yağmur yağabilir. (Olasılık) Bu birleşik eylemin olumsuzluğu değişik biçimlerde yapılabilir:

gelebilirim: gelemem, gelmeyebilirim, gelemeyebilirim.
görebilirsin: göremezsin, görmeyebilirsin, göremeyebilirsin.

Bu kullanımlarda bazen isteğe bağlı, bazen istek dışı olasılık anlamı görülebilir:

* Yarın, bir işim çıkarsa gelemeyebilirim. (İstek dışı olasılık)
* Bu konuya değinmeyebilirim. (İsteğe bağlı olasılık)

4. Yaklaşma Fiili: "-eyazmak" fiiliyle yapılır. Eylemin gerçekleşmediğini; ancak gerçekleşmeye yaklaştığını ifade eder:

* Adam korkudan bayılayazdı.
* Bardağı düşüreyazdım.

Not: "-esi", "-eceği", "-miş", "-r, -mez" eklerini alan eylemlerle "gel-mek", "ol-mak", "bulun-mak", "tut-mak" eylemleri öbekleşerek (Bunlar ayrı yazılan birleşik ey­lemlerdir.) "başlama", "bitirme", "isleklenme". "beklenmezlik" anlamı kazandı­rabilir:

* Oy, göresim geldi sevdiğim seni. (isteklenme)
* Hayret, çocuğun ders çalışacağı tuttu. (beklenmezlik)
* Buraya kadar gelmiş bulunduk, içeriye girelim bari. (bitirme)
* Gider olduk bu yerlerden, kalanlara selam olsun. (başlama)
* Dizlerim tutmaz oldu, biraz dinlenelim. (başlama)

Örnek Soru:
Türkçede birleşik eylemler, ad soylu bir sözcükle yardımcı eylemlerden oluşan öğe­lerdir. Bu tanımın dışında kalan birleşik eylem, aşağıdakilerden hangisinde vardır?

A) Bunun böyle olacağını hissetmiştim.
B) Aceleye gerek yok, biraz sabret.
C) Nasıl oldu bilmem, birden ortadan kayboldu.
D) Kaç gündür bu daracık yere hapsolduk.
E) Artık bastonsuz yürüyebiliyormuş.

Cevap: E


Örnek Soru:
Aşağıdaki altı çizili birleşik eylemlerden hangisinin kuruluşu (yapılışı) farklı­dır?

A) Müdür Bey, sizinle bir daha görüşmeyebilir.
B) Sizler gidedurun benim birazcık işim var.
C) Yazarımızla benim için bir görüşüversen!
D) Ayağım kayınca, merdivenden düşeyazdım.
E) Onunla çalışmaktan vazgeçti sanırım.

Cevap: E

Uygulama:
... Böyleyken ilkbahar da bir taraftan kapıya dayanmıştı. Onları, kır çiçeklerinin ko­kusunu rüzgârın taşıdığı, şehrin sapa yerlerine, ansızın görülüveren sapa ve hava­sız mahallelere; daracık dönemeçlere çağırıyordu. Bu bir cesaretti. Bahar en zapt edilmez zannedilen yerlere de girmiş hatta-----

Bu parçayla ilgili aşağıdaki soruları cevaplayınız.

1. Birleşik eylemleri bulunuz, bunların türlerini yazınız.
2. Birleşik sözcükleri yazınız.
3. İsim tamlamalarını bulunuz ve türlerini yazınız.
4. Sıfat tamlamalarını bulunuz.

c. Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller

Genellikle ad soylu bir söz­cükle bir fiilin kalıplaşıp anlamca kaynaşmasıyla oluşur. Çoğu mecazlıdır. Bu özel­likleriyle deyim sayılırlar:

* hasta düşmek, yorgun düşmek, çaptan düşmek, gözden düşmek...
* hakkından gelmek, göz boyamak, yola gelmek... Bazı durumlarda ikiden fazla sözcüğün öbekleşmesi de görülür:
* süt dökmüş kediye dönmek
* etekleri zil çalmak Bunlar, genellikle anlamla ilgili sorularda karşımıza çıkmaktadır.

Örnek Soru:
Aşağıdaki altı çizili yüklemlerden hangisi "deyim" özelliği taşımaktadır?

A) Birkaç gün sonra bu güzelim şehri terk edeceğim.
B) Korku-saygı karışımı bir duyguyla ona boyun eğdik.
C) Kendine dikkat etmezsen hasta olursun.
D) En sonunda kararından vazgeçirdik onu.
E) Karşımıza geçmiş gülüp duruyor hiç utanmadan.

Cevap: B

Örnek Soru:
Aşağıdakilerin hangisinde birden çok birleşik fiil vardır? (ÖYS - 1992)

A) Kimi benim gibi erir derinden
Kimi senin gibi çok mutlu olur
B) Bahsetti derinden ona halim
Aşkın bu onulmaz yarasından
C) Soldu günden üne sessiz soldu
Dediler hep: "Kıza bir hâl oldu!"
D) Bir öğreniversin aşkı
Ağacı o vakit seyredin
E) Dalıveriyoruz arada bir
Belli bir şey var aramızda

Cevap: D

Uygulama:
Aşağıdaki cümlelerde geçen anlamca kaynaşmış birleşik fiilleri bulup nasıl oluştuklarının açıklamasını yazınız.

Buraya gelebilirsen gözünü dört aç ki olayları takip edebilesin. Maaşı alınca elimiz genişledi, rahatladık. Bana söylediklerini dert etmiyorum.

Fiilerde Çatı

(Türkçede fiil çatıları konusundaki tartışmalar henüz devam etmektedir. Bu tartışmalar sonuçlanıncaya kadar, gelenekleşmiş bilgiler hatırlatılacaktır.)

Fiilin anlam bakımından özneye ve nesneye göre olan bağlantısına çatı denir. Buna göre fiiller, öznelerine ve nesnelerine göre iki grupta değerlendirilirler:

1. Özneye Göre Fiiller

a) Etken Fiil

Özne alan, öznenin yaptığı işi gösteren fiillerdir: bil-, oku-...

b) Edilgen Fiil

Öznesi belli olmayan, özne almayan fiillerdir. Etken fiillere -°l-, -°n- fiilden fiil yapma ekleri getirilerek kurulur: at-ı-l-, yaz-ı-l-, ara-n-, bile-n- gibi.

c) Dönüşlü Fiil

Öznenin yaptığı işin doğrudan doğruya kendine döndüğünü, özneyi etkilediğini gösteren fiillerdir. Genellikle -°n- ekiyle kurulur. Fakat -°l- ve -°ş- ekleriyle de dönüşlü çatılar kurulabilir: gez-i-n-, süsle-n-; üz-ü-l-, iyile-ş- vb.

d) İşteş Fiil

Bir eylemin birden fazla özne tarafından birlikte ya da karşılıklı yapıldığını gösteren fiillerdir. -°ş- ekiyle kurulur: bak-ı-ş-, bekle-ş-, kaç-ı-ş-, yaz-ı-ş-.vb.

2. Nesneye Göre Fiiller

a) Geçişli fiil

Nesne alan fiillerdir: ara-, bul-, çek-, oku-, sev- gibi.

b) Geçişsiz fiil

Nesne almayan fillerdir: ağla-, düş-, gül-, uyu-, yat- vb.

c) Oldurgan fiil

Geçişsiz fiilleri geçişli duruma getiren fiilden fiil yapma ekleriyle yapılan fillerdir: ağla-t-, düş-ü-r-, gül-dür-, uyu-t-, yat-ı-r- vb.

d) Ettirgen fiil

Fiilin belirttiği işin özne tarafından bir başkasına yaptırıldığını gösteren fiillerdir. Geçişli veya oldurgan fiillere -°r-, -°t-, -d°r-, -t°r- ekleri getirilerek yapılır, geçişlilik dereceleri yükseltilir: iç-i-r-, şaş-ı-r-, büyü-t-, koş-tur-, yaz-dır-, öl-dür-t-, yap-tır-t-tır- vb.