Sözlükte KRİTİSİZM Nedir:
kritisizm alman düşünürü ımmanuel kant’ın öğretisi... kant’a göre felsefe araştırması, bir değerlendirme (eleştiri) olmalıdır. felsefe us’la yapılıyor. öyleyse usu değerlendirmek onun ne olduğunu ve ne olmadığını iyice bilmek gerek. felsefe nasıl bir usla yapılıyor?.. deneyden yararlanmayan bir salt us’la. öyleyse salt us nedir. salt us, duyarlığın verilerinden alınmamış olan (apriori) bir bilgiyi gerçekleştirdiği iddiasındadır. buysa nesneler düzenini aşarak düşünce düzenine yükselmek demektir. öyleyse salt usun bilme yöntemi bir aşkınlık yöntemi’dir. salt us bu yöntemle gerçek bir bilgi edinebilir mi?.. öyleyse bilgi ne demektir , önce onu tanımlamak gerekir. kant’a göre her bilgi, bir yargıdır. ne var ki her yargı, bir bilgi değildir. örneğin “her cisim yer kaplar” yargısı bize yeni bir bilgi vermez, çünkü “cisim” kavramı esasen “yer kaplamayı” içerir; bu yargıda sadece bir çözümleme yapılıyor ve “cisim” kavramı çözümlenerek kendisinde esasen bulunan bir bilgi hiçbir gereği yokken yeniden ortaya konuyor. oysa “bu yük ağırdır” yargısı bize yeni bir bilgi verir, çünkü “ yük” kavramı kendiliğinden hafif ya da ağır olduğunu bildirmez; burada, ötekinin tersine, bir çözümleme değil bir bireştirme yapıyoruz ve “yük” kavramıyla “ağır” kavramını birleştirerek yeni bir bilgi elde ediyoruz. demek ki bize bilgi veren yargılar çözümsel yargılar değil, bireşimsel yargılardır. salt us bu bireşimsel yargıyı aşkınlık yöntemiyle, deneyi aşarak gerçekleştirebilir mi? kant bu soruya kesin olarak şu karşılığı veriyor: gerçekleştiremez. böylece metafiziği kesin olarak yıkmış oluyor: “salt us deneyden yararlanmadan hiçbir bilgi gerçekleştiremez.” öyleyse metafizik tasarımlar, insanların romantik düşlerinden başka bir şey değildirler. kant öncesi felsefenin tanrılaştırdığı us, böylelikle tahtından indirilmiş oluyor; artık, aşkınlık yöntemiyle çalışan salt usa güvenilmeyecektir. kant eleştirmeye devam ediyor: salt us, bireşimsel yargı olan bilgi’yi niçin gerçekleştiremez? çünkü us, sadece bir birleştirme işini gerçekleştirmektedir ve bu iş için gerekli gereçleri nesneler düzeninden almaktadır. elimizle tuttuğumuz taşı yere bırakınca onun düştüğünü görüyoruz ve ancak ondan sonradır ki (apesteriori) “bırakılan taş düşer” bilgisini edinebiliyoruz. bu deneyi yapmadan önce (apriori) bu konuda hiçbir bilgimiz olamaz. bize bu gereçleri veren duyarlık’tır. duyarlık , bize bu gereçleri nasıl veriyor? zaman ve mekan içinde veriyor. oysa nesneler düzeninde zaman ve mekan diye bir şey yoktur. demek ki bunlar duyarlığın dışardan almadığı, kendinden çıkardığı bir şeylerdir ve duyarlık bunları katmadan, dışardan aldığı hiçbir şeyi bize gönderemez. bunlar deneyden elde edilemeyeceklerine göre, usun verilerimidir? kant, bu soruya da kesinlikle şu karşılığı veriyor: hayır, bunlar usun verileri olamaz. çünkü küçük çocuklar zaman ve uzayı düşünmeksizin bilirler, hiçbir ussal işleri gerçekleştiremedikleri halde sevdikleri şeylere yaklaşır, sevmedikleri şeylerden uzaklaşırlar. öyleyse, duyarlık, ne nesneler ne de düşünce düzeninden aldığı bu şeyleri nasıl elde etmiştir? kant, bu soruya , kendine özgü bir karşılık veriyor: sezi ile. kant’a göre bunlar birer biçim’dir ve ancak duyarlığın sezisiyle elde edilebilir. zaman iç duyarlığın biçimidir, içimizden gelen her duygu zamanla birliktedir; mekan dış duyarlığın biçimidir, dışımızdan gelen her duygu mekanla birliktedir. katılmadıkları hiçbir duyumun gerçekleşemeyeceği bu biçimler, usun verileri olmadıkları halde deneyüstü (transzendentale)’dürler. deneyden çıkarılmışlardır ama bunlarsız da deney yapılamaz. kant’a göre, aşkın bilgi olamaz ama deneyüstü bilgi olabilir. bir soru daha gerekiyor: deneyden gelen verilere duyarlığın seziyle elde ettiği biçimlerin katılması, bilimsel bir bilgiyi gerçekleştirmeye yeter mi? yetmeyeceğini söyleyen kant, sonunda us’a deneyüstü bir görev bulmuştur: bireştirme işi. kant’ a göre us bu görevi gerçekleştirmeseydi, ne duyuların verileri ve ne duyarlığın katkıları bilimsel veriyi gerçekleştirebilirdi. öyleyse us , bu bireştirme işini nasıl yapıyor? duyarlığın katkısıyla birlikte gelen bilgi süreçlerini düzenleyici kalıp (kategori)’lara sokarak. us, bu kalıpları ne deneyden ve ne de duyarlığın sezişinden almıştır; bu kalıplar onda temel olarak vardırlar ve kendisiyle birliktedirler. demek ki, kant’a göre bilgi, gene de, nesneler düzeninde değil, us’un düşünme düzeninde gerçekleşmektedir. kant, böylelikle kendi düşünme yöntemini de bulmuş oluyor: deneyüstü yöntem ( transzendental methode). kendi kurduğu bu terimle, eleştirici bakışını dile getirerek, bilginin duyuların ürünü olduğunu savunan duyumculukla anlığın ürünü olduğunu savunan anlıkçılık(entellektüalizm)’ın üstüne aşıyor ve gerçeğin, her ikisinin birleşik bir üstünde’liğinde olduğunu savunuyor. kant’a göre; kesin, tümel, her zaman ve her yerde geçerli bilgi elbette deneyüstü önsel bir bilgidir. çözümsel yargıların tümü sonsaldır, deneden sonra gerçekleşmişlerdir ve bu yüzden bilimsel ve kesin bir bilgi vermezler. bireşimsel yargıların da önsel olanları vardır ama sonsal olanları da vardır. işte asıl kesin ve bilimsel bilgi bu önsel bireşimsel yargı’lardır.